Klasycystyczne oprawy

Spis treści

1 Klasycystyczne oprawy
2 Zobacz też
3 Grafika
4 Przypisy

Klasycystyczne oprawy

(także: neoklasycystyczne/neoklasyczne oprawy)

oprawy o dekoracji w stylu ukształtowanym w 2 poł. XVIII w. i trwającym do lat 20 XIX w. W sztukach plastycznych stanowił efekt takich czynników, jak reakcja na wybujałą fantazyjność poprzedniego stylu – rokoka, rosnące zainteresowanie sztuką antycznej Grecji i Rzymu (od ok. 1800 r. również Egiptu), zwłaszcza pod wpływem wykopalisk w Herkulanum i Pompejach, rozwój nowej teorii i historii sztuki, czy przemiany społeczno-polityczno-kulturalne w dobie Oświecenia. Tendencje k. ujawniły się na oprawach francuskich w latach 60. XVIII w. m.in. w rezygnacji z koronki otaczającej zwierciadło na rzecz linearnego obramienia wzbogaconego wąskimi pasami ornamentów i antykizującymi motywami (np. waza, lira, panoplia), skupionymi zwłaszcza w narożach i na osiach. Rozwiązania tego rodzaju ewoluowały ku uspokojeniu i geometryzacji, wyznaczanej prostokątami obramienia zwierciadła i jego pola (pustego bądź urozmaiconego np. monogramowym superekslibrisem). Przejrzystą, geometryczną dekorację – zamiast bujnych elementów floralnych – chętnie też wprowadzano w kompartymenty grzbietu. Ogromny wpływ na rozwój k. o. we Francji i innych krajach Europy miał warsztat Jeana-Claude Bozeriana: pod kon. XVIII w. spopularyzował on nowe koncepcje dekoracji okładzin, m.in. złożonej ze złoconych, częściowo przecinających się linii, skontrastowanych z bogactwem dekoracji mille points (pointillé) na grzbiecie lub/i w narożach okładzin. Równolegle z Francją trwał rozwój k. o. w Anglii, czemu sprzyjało m.in. słabe zakorzenienie się rokoka w tamtejszym zdobnictwie. Obok okazałych dzieł z antykizującymi, złoconymi ornamentami w ramach zwierciadeł (anthemion, palmetowy ornament), tworzono tam oprawy o powściągliwszej dekoracji ornamentalnej (etruski styl) lub linearnej (np. prace wybitnego introligatora Rogera Payne). Pod kon. XVIII w. nowy styl zdominował już twórczość introligatorów w całej Europie, niekiedy jednak współistniał z reliktami dekoracji rokokowej (rocaille). Na typowy repertuar formalno-stylowy k. o. składa się: tektura obleczona marokinem w jednej (najczęściej odcienie czerwieni i brązu) lub dwóch barwach (pergamin stosowano bardzo rzadko). Dekoracja jest najczęściej złocona, wyciskana z tłoków i filet (często zastępujących radełka); na okładzinach składa się z ram linearnych, często przecinających się w narożach, co tworzy kwadratowe pola wypełnione motywami np. rozety wirującej. Wewnątrz ram ujętych liniami oraz poza nimi znajdują się ornamenty, często antykizujące, jak meander, falowy ornament, kandelabrowy ornament, groteska, jak również wić roślinna, w tym zwłaszcza arabeska, winorośl, czy (przejęta z czasów Ludwika XV) koronka Luwru. Niekiedy na bogatszych oprawach spotyka się kompozycje z pokaźnymi rozetami w wewnętrznych narożach zwierciadeł, zintegrowane z ornamentami w obramieniu. Istotnym dopełnieniem ornamentów są samodzielne motywy antykizujące: oprócz przywołanej wazy (o „greckim” kształcie brzuśca i uszaków), palmeta (w tym akroterion), lira, gryf, kampanula, zazwyczaj o charakterystycznej dla epoki stylizacji. Zwierciadło pozostawało puste lub ozdobione antykizującym medalionem, superekslibrisem, kurtynową dekoracją, itp. Grzbiet najczęściej był spłaszczony, ze sztucznymi kompartymentami wypełnionymi dekoracją floralną, innymi – najczęściej antykizującymi – motywami, kompozycją geometryczną bądź był niemal w całości (z wyjątkiem szyldzika) zapełniony à la grotesque dekoracją. Na pocz. XIX w. wykształciła się we francuskim introligatorstwie odmiana k. stylu empire (empirowe oprawy), odznaczająca się m.in. upodobaniem do luksusowych materiałów obleczeń oraz silną tendencją do wprzęgania dekoracji ornamentalnej w linearne ramy zwierciadła. Ponadto doszło do spopularyzowania charakterystycznych, „cesarskich”, motywów jak orzeł (w rzymskiej stylizacji), monogram „N[apoleon]”, gwiazdy, pszczoły, panoplia, wieniec laurowy itp. Całościowe kompozycje, jak również ornamenty i motywy przed-empirowe oraz empirowe przenikały się na dziełach z lat 20-tych, a nawet 30-tych, XIX w., coraz częściej jednak występując obok nowatorskich dekoracji w duchu Restauracji stylu oraz romantycznych opraw. Ponadczasowy walor estetyczny oraz ogólnokulturowy k. ornamentów i motywów przesądził jednak o ich nadzwyczajnej żywotności, objawiającej się w dekoracjach historyzujących opraw, w tym zwłaszcza wydawniczych opraw. Słabe rozpoznanie k. o. w Polsce utrudnia formułowanie stanowczych tez na temat rozwoju tego stylu na wyrobach rodzimych introligatorów. Analiza dostępnych zabytków wskazuje jednak na import dzieł z zagranicy – głównie Francji, zarówno jako już oprawionych woluminów, jak i zamówień realizowanych przez tamtejszych mistrzów. Cechy te wykazują np. niektóre wykwintne k. o. z biblioteki Stanisława Augusta Poniatowskiego (obecnie w BN Kijów), wykonane zapewne w introligatorniach Paryża lub Rzymu. Nierzadko bardzo wysokim poziomem artystycznym odznaczają się również dzieła warszawskie (np. warsztat Antoniego Oehla), realizowane dla arystokratycznej klienteli. Także przeciętna produkcja introligatorni warszawskich sygnalizuje relatywne szybkie recypowanie najnowszych trendów formalno-stylowych w zdobnictwie europejskim.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Anthemion
Arabeska
Empirowe oprawy
Etruski styl
Falowy ornament
Groteska
à la grotesque dekoracja
Gryf
Gwiazda
Historyzujące oprawy
Kampanula
Kandelabrowy ornament
Koronka
Koronka Luwru
Kurtynowa dekoracja
Meander
Medalion
Monogram
Orzeł
Palmetowy ornament
Panoplia
Pointillé
Pszczoła
Restauracji styl
Romantyczne oprawy
Rozeta wirująca
Waza
Wić roślinna
Wieniec
Winorośl

Grafika

Oprawa klasycystyczna, Nicolas-Denis Derome mł., Paryż, po 1762, fot. wg: Devaux 1977
Oprawa klasycystyczna, Anglia, 1764, fot. wg: Sotheby's New York [katalog aukcji] June 14 1990
Oprawa klasycystyczna sztambucha, Śląsk, 1785, fot wg Tomaszewski 2013, t. 2
Oprawa klasycystyczna, Anglia, po 1787 r., fot. wg: Nixon, Foot 1992
Oprawa klasycystyczna, Charles Hering, Londyn, ok. 1800 r., fot. wg: von Arnim 1992
Oprawa klasycystyczna, Roger Payne, Londyn, lata 90. XVIII w., fot. wg: Maggs Bros 1987
Oprawa klasycystyczna, Londyn, Staggemeier & Welcher , ok. 1795, fot. wg: Sotheby's New York [katalog aukcji] November 1 1995
Oprawa klasycystyczna, Jean-Claude Bozerian, kon. XVIII w., fot. wg: Mazal 1990
Oprawa klasycystyczna z superekslibrisem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Warszawa, przed 1793, zbiory i fot.: MNK, Kraków
Grzbiet oprawy klasycystycznej, Warszawa, przed 1793 r., zbiory i fot: MNK, Kraków
Oprawa klasycystyczna dyplomu nobilitacji J. H. Hekela, Warszawa, 1791, fot. wg: Lamus XLVIII aukcja 18 maja 2019
Oprawa klasycystyczna z superekslibrisem papieża Piusa VI, Wenecja, przed 1799, fot. wg: Bologna 1998
Oprawa z superekslibrisem monogramowym cara Pawła I, Paryż lub St. Petersburg, fot. wg: "Silva Rerum" 1930
Klasycystyczna oprawa, Georg Friedrich Krauss, Wiedeń, ok. 1800 r., fot. wg: Mazal 1990
Charakterystyczne motywy i ornamenty na grzbiecie oprawy klasycystycznej, Polska, ok. 1820 r., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner