Koronka

(także: koronkowy ornament)

(ang. lace-work tools, fr. palettes et roulettes ornées, dentelle, niem. Spitzenmuster)

Pojęcie dotyczące wszelkich form bordiur naśladujących lub inspirowanych wyrobami koronczarskimi, tj. koronkami. Początki ich zastosowania w zdobnictwie introligatorskim przypadają na 1 poł. XVII w.: na wachlarzowych oprawach nawiązywano nie tylko do form koronkowych wachlarzy, ale też delikatnych, koronkowych pasów tworzących ramy kompozycji okładzin. Ogromna rola w rozpowszechnieniu k. na oprawach barokowych z XVII w. przypadła dziełom z dekoracją filigranową (pointillé, znacz. 2). Oprócz charakterystycznych, „jubilerskich” kwiatonów, nerek, spiral czy wolut, ich kompozycje składały się z pojedynczej lub zwielokrotnionej k. (o jednolitym bądź różnym wzorze), tworzącej obramienie zwierciadła. Wówczas też wykształciły się niezliczone odmiany tego ornamentu, w którym dominowały zmultiplikowane – delikatne i ażurowe – motywy floralne, najczęściej o znacznym stopniu stylizacji. Często też poddawano je wyraźnej →alternacji, co nadawało im rytmiczną i „zębatą” formę. Na oprawach wyciskano je filetami i radełkami, praktycznie zawsze w technice złocenia.

Do rozkwitu k., jako głównego składnika dekoracji na okładzinach, doszło w 2 ćw. XVIII w. we Francji. Tradycję relatywnie wąskich pasów ornamentalnych zdominowały wówczas nowatorskie, rozbudowane struktury bordiur okładzinowych, którym od strony zwierciadła (pustego lub z superekslibrisem) nadawano falującą formę z naprzemiennymi – wyższymi i niższymi „zębami”. Na koronki tego rodzaju składały się nierzadko setki złoconych wycisków z motywami floralnymi, muszlami, perełkowaniami w typie fond pointillé, charakterystycznymi ptakami (l’oiseau), czy też najrozmaitszymi motywami „mówiącymi” (parlante oprawy). Od strony krawędzi okładzin kompozycje tego rodzaju zamykały złocone linie oraz drobne ornamenty o regularnym układzie, w tym zgeometryzowane zęby szczura – (fr. dents de rat). Z myślą o zmniejszeniu nakładu pracy ok. poł. XVIII w. spopularyzowano koronki wyciskane z jednej plakiety.

Ornamenty tego rodzaju – wyciskane z tłoków, filet i radełek oraz plakiet (niejednokrotnie dużoformatowych) zaczęto ponownie stosować na historyzujących i wydawniczych oprawach XIX-pocz. XX w. Jako nawiązania do dekoracji historycznych pojawiają się także na oprawach współczesnych.