Renesansowe oprawy: Różnice pomiędzy wersjami
(→Grafika) |
(→Grafika) |
||
| (Nie pokazano 3 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika) | |||
| Linia 8: | Linia 8: | ||
Jednocześnie, od l. 70-80 XV w. wzorce orientalizujących opraw włoskich przenikały do Węgier za sprawą korwinowskich opraw. Ponadto, wskutek ożywiania się nurtu humanistycznego na Akademii Krakowskiej w 3-4 ćw. XV w., oprawy o gotyckiej strukturze materiałowej, ale niejednokrotnie wprost łudzącej dekoracji italianizującej, pojawiły się w stolicy Królestwa Polskiego. Nurt ten nieprzerwanie rozwijał się w niej (na mniejszą skalę w innych miastach polskich) do l. 60. XVI w., owocując licznymi naśladownictwami różnorakich wzorców dzieł „italico modo” (np. ''alla greca'' oprawy, aldyńsko-grolierowskie oprawy). W l. 30-40 XVI w. nurt italianizujący rozwinął się we Francji, gdzie np. na oprawach dla króla Franciszka I łączono arabeskę i maureskę ze specyficznymi, lokalnymi dekoracjami à semé. Antykizująca ikonografia (np. ''all’antica'' wizerunki) zaczęła wówczas przenikać także na niderlandzkie i francuskie oprawy plakietowe. Nowy styl stopniowo przebijał się też przez silną tradycję gotycką w krajach niemieckich. Na bazie regionalnych nowinek technicznych (radełko) oraz antycznej i biblijnej ikonografii w grafice, w l. 20-30 doszło tam do rozpowszechnienia się radełkowych opraw o charakterystycznej ramowej kompozycji z naprzemiennymi ornamentami i pustymi listwami. Takie dzieła chętnie wzbogacano pośrodku okładzin wyciskami prostokątnych, zazwyczaj złoconych, plakiet. Podlegając regionalnym modyfikacjom w układach kompozycyjnych oraz formie radełkowań, formuła ta sięgnęła Anglii i krajów skandynawskich, a z drugiej strony Hiszpanii, gdzie zyskała specyficzne znamiona stylu ''plateresco''. Pod wpływem m.in. importu druków z ośrodków typografii w Niemczech oraz napływu niemieckich introligatorów, produkcja opraw tego typu upowszechniła się we wszystkich większych miastach Korony i Litwy (np. ''monumenta'' Zygmunta Augusta) oraz Prus Książęcych i Dolnego Śląska. Czynnik ekonomiczny (łatwość i szybkość tworzenia dekoracji radełkowych) oraz artystyczno-religijny (popularność skonwencjonalizowanych scen religijnych) sprawiły, że w prowincjonalnych ośrodkach tradycja opraw radełkowych okazała się nadzwyczaj żywotna, trwając aż po 2 poł. XVII w. | Jednocześnie, od l. 70-80 XV w. wzorce orientalizujących opraw włoskich przenikały do Węgier za sprawą korwinowskich opraw. Ponadto, wskutek ożywiania się nurtu humanistycznego na Akademii Krakowskiej w 3-4 ćw. XV w., oprawy o gotyckiej strukturze materiałowej, ale niejednokrotnie wprost łudzącej dekoracji italianizującej, pojawiły się w stolicy Królestwa Polskiego. Nurt ten nieprzerwanie rozwijał się w niej (na mniejszą skalę w innych miastach polskich) do l. 60. XVI w., owocując licznymi naśladownictwami różnorakich wzorców dzieł „italico modo” (np. ''alla greca'' oprawy, aldyńsko-grolierowskie oprawy). W l. 30-40 XVI w. nurt italianizujący rozwinął się we Francji, gdzie np. na oprawach dla króla Franciszka I łączono arabeskę i maureskę ze specyficznymi, lokalnymi dekoracjami à semé. Antykizująca ikonografia (np. ''all’antica'' wizerunki) zaczęła wówczas przenikać także na niderlandzkie i francuskie oprawy plakietowe. Nowy styl stopniowo przebijał się też przez silną tradycję gotycką w krajach niemieckich. Na bazie regionalnych nowinek technicznych (radełko) oraz antycznej i biblijnej ikonografii w grafice, w l. 20-30 doszło tam do rozpowszechnienia się radełkowych opraw o charakterystycznej ramowej kompozycji z naprzemiennymi ornamentami i pustymi listwami. Takie dzieła chętnie wzbogacano pośrodku okładzin wyciskami prostokątnych, zazwyczaj złoconych, plakiet. Podlegając regionalnym modyfikacjom w układach kompozycyjnych oraz formie radełkowań, formuła ta sięgnęła Anglii i krajów skandynawskich, a z drugiej strony Hiszpanii, gdzie zyskała specyficzne znamiona stylu ''plateresco''. Pod wpływem m.in. importu druków z ośrodków typografii w Niemczech oraz napływu niemieckich introligatorów, produkcja opraw tego typu upowszechniła się we wszystkich większych miastach Korony i Litwy (np. ''monumenta'' Zygmunta Augusta) oraz Prus Książęcych i Dolnego Śląska. Czynnik ekonomiczny (łatwość i szybkość tworzenia dekoracji radełkowych) oraz artystyczno-religijny (popularność skonwencjonalizowanych scen religijnych) sprawiły, że w prowincjonalnych ośrodkach tradycja opraw radełkowych okazała się nadzwyczaj żywotna, trwając aż po 2 poł. XVII w. | ||
| − | Jednocześnie, już w l. 40. XVI w. we Francji formy syntetyzujące pierwiastek islamski, renesansowo-włoski i lokalny doprowadziły do wykształcenia się stylu | + | Jednocześnie, już w l. 40. XVI w. we Francji formy syntetyzujące pierwiastek islamski, renesansowo-włoski i lokalny doprowadziły do wykształcenia się stylu kartuszowej dekoracji, cechującej się technicznym i formalnym wyrafinowaniem. Jej ewolucja przebiegała w kierunku komplikowania kompozycji złożonych m.in. z wstęg i centralnych kartuszy, z czasem przybierających formy rollwerku. Tym samym dokonywało się przejście z języka formalnego renesansu na manieryzm. Tendencje te, znamienne dla postaw manierystycznych w sztukach zdobniczych, osiągnęły apogeum w oprawach ''à la fanfare'' z 2 poł. XVI– 1 poł. XVII w. W podobnym kierunku następował w 2 poł. XVI w. rozwój zdobnictwa opraw we Włoszech, gdzie styl ''fanfare'' nabierał charakterystycznego oblicza, nakładając się na wciąż silne tradycje orientalizujące. O przekształceniu się dekoracji renesansowej w manierystyczną przesądził wówczas nie tylko rollwerk, ale też okuciowy ornament, a później ''schweifwerk'', którym na ogół towarzyszyły takie motywy jak herma, maszkaron czy maska. Zjawisko to doprowadziło do zmarginalizowania tradycyjnych form antykizujących i orientalizujących przez nowatorskie dekoracje, odpowiadające potrzebom estetycznym manieryzmu. |
Dziełami chronologicznie przynależącymi do Odrodzenia, choć zazwyczaj wyzbytymi dekoracji, są pergaminowe oprawy, które w XVI w. wykonywano na dużą skalę w dwóch zasadniczych wariantach: z makulatury introligatorskiej (pergaminowe kodeksy średniowieczne) oraz ze świeżego surowca – bielonego bądź barwionego na czerwono lub zielono. W wyrobach tych ujawniały się rozliczne, regionalne formuły techniczne w sposobie łączenia okładzin z blokiem oraz nadawania okładzinom ostatecznej formy. Zawirowania religijne w Europie XVI w. nie sprzyjały tworzeniu kosztownych opraw złotniczych dla ksiąg liturgicznych. Toteż znale są relatywnie nieliczne dzieła tego rodzaju, zazwyczaj przeznaczone do modlitewników. Wyjątkowy status na tle europejskiego introligatorstwa i złotnictwa ok. poł. XVI w. ma Srebrna Biblioteka ks. Albrechta Pruskiego. Znajdujące się dzieła w zdecydowanej większości mają już jednak manierystyczną dekorację. Wśród opraw tekstylnych 2 poł. XV-XVI w. wybijają się te z kosztownych tkanin importowanych z krajów orientalnych. Niektóre z nich zachowały dekorację haftowaną w ornamenty z epoki; na pograniczu tradycji renesansowej i manierystycznej sytuują się polskie zabytki tego typu, jak oprawa haftowana przez Annę Jagiellonkę czy woluminy ze zbioru opata Jana Ponętowskiego. | Dziełami chronologicznie przynależącymi do Odrodzenia, choć zazwyczaj wyzbytymi dekoracji, są pergaminowe oprawy, które w XVI w. wykonywano na dużą skalę w dwóch zasadniczych wariantach: z makulatury introligatorskiej (pergaminowe kodeksy średniowieczne) oraz ze świeżego surowca – bielonego bądź barwionego na czerwono lub zielono. W wyrobach tych ujawniały się rozliczne, regionalne formuły techniczne w sposobie łączenia okładzin z blokiem oraz nadawania okładzinom ostatecznej formy. Zawirowania religijne w Europie XVI w. nie sprzyjały tworzeniu kosztownych opraw złotniczych dla ksiąg liturgicznych. Toteż znale są relatywnie nieliczne dzieła tego rodzaju, zazwyczaj przeznaczone do modlitewników. Wyjątkowy status na tle europejskiego introligatorstwa i złotnictwa ok. poł. XVI w. ma Srebrna Biblioteka ks. Albrechta Pruskiego. Znajdujące się dzieła w zdecydowanej większości mają już jednak manierystyczną dekorację. Wśród opraw tekstylnych 2 poł. XV-XVI w. wybijają się te z kosztownych tkanin importowanych z krajów orientalnych. Niektóre z nich zachowały dekorację haftowaną w ornamenty z epoki; na pograniczu tradycji renesansowej i manierystycznej sytuują się polskie zabytki tego typu, jak oprawa haftowana przez Annę Jagiellonkę czy woluminy ze zbioru opata Jana Ponętowskiego. | ||
| Linia 36: | Linia 36: | ||
<gallery> | <gallery> | ||
| + | |||
| + | Plik:Renesansowa oprawa, Florencja, ok. 1471, Ossolineum, Wrocław, repr. wg Sidorowicz-Mulak 2021.jpg | Renesansowa oprawa, Florencja, ok. 1471, Ossolineum, Wrocław, repr. wg Sidorowicz-Mulak 2021 | ||
| + | |||
| + | Plik:Korwinowskie oprawy, Bayerische Staatsbibliothek, Monachium, fot. wg www.bsb-muenchen.de.jpg | Renesansowa oprawa z księgozbioru króla Macieja Korwina, Włochy, przed 1490 r., Bayerische Staatsbibliothek, Monachium, fot. wg www.bsb-muenchen.de | ||
| + | |||
| + | Plik:Renesansowa oprawa, Włochy, kon. XV w., BWSD Włocławek, fot. A. Wagner.jpg | Renesansowa oprawa, Włochy, kon. XV w., BWSD Włocławek, fot. A. Wagner | ||
Plik:Renesansowa Oprawa renesansowa, Włochy, prawdop. Wenecja, po 1520 r., da Castello, Liber Pontificalis, BCzart. MNK, POLONA.jpg | Renesansowa oprawa, prawdopodobnie Wenecja, po 1520, Bibl. Czartoryskich - MN Kraków, fot. wg www.polona.pl | Plik:Renesansowa Oprawa renesansowa, Włochy, prawdop. Wenecja, po 1520 r., da Castello, Liber Pontificalis, BCzart. MNK, POLONA.jpg | Renesansowa oprawa, prawdopodobnie Wenecja, po 1520, Bibl. Czartoryskich - MN Kraków, fot. wg www.polona.pl | ||
| + | Plik:Aldyńskie opr. Wenecja, po 1517, wg De Marinis 1960, nr kat. 2369.jpg | Renesansowa oprawa w typie aldyńskim, Wenecja, po 1517 r., repr. wg wg De Marinis 1960 | ||
| + | Plik:Renesansowa oprawa, Bolonia, 1526, Ossolineum, Wrocław, fot. A. Wagner.jpg | Renesansowa oprawa, Bolonia, 1526, Ossolineum, Wrocław, fot. A. Wagner | ||
Plik:Renesansowa oprawa z dekoracją architektoniczną, Kraków, ok. 1540.jpg | Renesansowa oprawa z dekoracją architektoniczną, Kraków, ok. 1540, BWSD Włocławek, fot. A. Wagner | Plik:Renesansowa oprawa z dekoracją architektoniczną, Kraków, ok. 1540.jpg | Renesansowa oprawa z dekoracją architektoniczną, Kraków, ok. 1540, BWSD Włocławek, fot. A. Wagner | ||
Aktualna wersja na dzień 19:03, 2 wrz 2022
(ang. Renaissance bindings, fr. reliures renaissance, niem. Renaissance Einbände)
Pojęcie o płynnych granicach znaczeniowych, odnoszące się do opraw powstałych między ok. poł. XV (Włochy) a 2 poł. XVI w. (kraje zaalpejskie), których dekoracja oraz struktura i technika wykonania odzwierciedlają zjawiska charakterystyczne dla epoki Odrodzenia. Należą do nich: recepcja sztuki islamskiej w Italii (XV-XVI w.), napływ do Włoch introligatorów bizantyńskich (XV-pocz. XVI w.), naśladownictwo sztuki, w tym zwłaszcza ornamentyki, antyku rzymskiego (XV-XVI w.) oraz italianizm i orientalizacja w kulturze państw na płn. od Alp (2 poł. XV-pocz. XVII w.). W dyskursie bibliologicznym mianem o. r. określa się też dzieła z l. 40 XVI w. – kon. XVI w., które są wprawdzie wytworami kultury Odrodzenia, ale de facto reprezentują styl manierystyczny. Jasnym kryteriom stylowym wymykają się też oprawy z krajów zaalpejskich, w których elementy gotyckie przenikają się z renesansowymi (gotycko-renesansowe oprawy). Ponadto pojęcia tego używa się wobec opraw wykonanych nawet w 2 poł. XVII w., ale reprezentujących anachroniczny – renesansowy – styl dekoracji radełkowej.
Początek introligatorstwa renesansowego przypada na ok. poł. XV w. we Włoszech. Na słabo rozwiniętą tradycję gotycką nałożyły się wówczas silne wpływy introligatorstwa islamskiego, zarówno w sferze materiałowo-technicznej, jak dekoracyjnej. Sprzyjały temu m.in. ożywione kontakty Italii z Orientem na polu gospodarczym, politycznym, a nawet kulturalnym (np. praktyka oddawania kodeksów włoskich do oprawy w introligatorniach arabskich). Tą drogą, poprzez krąg uniwersytecki w Padwie i patrycjuszowskich bibliofilów w Wenecji, rozpowszechniała się moda na oprawy o islamskich kompozycjach dekoracji (np. z centralnym medalionem i narożnymi ćwierćmedalionami) i ornamentyce (np. plecionka, arabeska o silnej stylizacji, mandorla stilizzata i in.). Inną drogą przenikania wzorców islamskich było od l. 40. XV w. Królestwo Neapolu, w którym naśladowano i rozwijano styl mudéjar. Od ok. 1500 r. słabszym pierwiastkiem islamskim na rzecz form geometrycznych i motywów antykizujących odznaczały się aldyńskie oprawy. W ich niewielkim formacie i zastąpieniu desek okładzin kartonem lub tekturą dokonało się też przełamanie wielowiekowej, średniowiecznej tradycji. Do wzorców antycznych medali, monet i gemm nawiązywano też w kameowych oraz plakietowych oprawach (a placchetta), z kolei motywy antykizującej arkady, ediculi itp. naśladowano w architektonicznych oprawach.
Jednocześnie, od l. 70-80 XV w. wzorce orientalizujących opraw włoskich przenikały do Węgier za sprawą korwinowskich opraw. Ponadto, wskutek ożywiania się nurtu humanistycznego na Akademii Krakowskiej w 3-4 ćw. XV w., oprawy o gotyckiej strukturze materiałowej, ale niejednokrotnie wprost łudzącej dekoracji italianizującej, pojawiły się w stolicy Królestwa Polskiego. Nurt ten nieprzerwanie rozwijał się w niej (na mniejszą skalę w innych miastach polskich) do l. 60. XVI w., owocując licznymi naśladownictwami różnorakich wzorców dzieł „italico modo” (np. alla greca oprawy, aldyńsko-grolierowskie oprawy). W l. 30-40 XVI w. nurt italianizujący rozwinął się we Francji, gdzie np. na oprawach dla króla Franciszka I łączono arabeskę i maureskę ze specyficznymi, lokalnymi dekoracjami à semé. Antykizująca ikonografia (np. all’antica wizerunki) zaczęła wówczas przenikać także na niderlandzkie i francuskie oprawy plakietowe. Nowy styl stopniowo przebijał się też przez silną tradycję gotycką w krajach niemieckich. Na bazie regionalnych nowinek technicznych (radełko) oraz antycznej i biblijnej ikonografii w grafice, w l. 20-30 doszło tam do rozpowszechnienia się radełkowych opraw o charakterystycznej ramowej kompozycji z naprzemiennymi ornamentami i pustymi listwami. Takie dzieła chętnie wzbogacano pośrodku okładzin wyciskami prostokątnych, zazwyczaj złoconych, plakiet. Podlegając regionalnym modyfikacjom w układach kompozycyjnych oraz formie radełkowań, formuła ta sięgnęła Anglii i krajów skandynawskich, a z drugiej strony Hiszpanii, gdzie zyskała specyficzne znamiona stylu plateresco. Pod wpływem m.in. importu druków z ośrodków typografii w Niemczech oraz napływu niemieckich introligatorów, produkcja opraw tego typu upowszechniła się we wszystkich większych miastach Korony i Litwy (np. monumenta Zygmunta Augusta) oraz Prus Książęcych i Dolnego Śląska. Czynnik ekonomiczny (łatwość i szybkość tworzenia dekoracji radełkowych) oraz artystyczno-religijny (popularność skonwencjonalizowanych scen religijnych) sprawiły, że w prowincjonalnych ośrodkach tradycja opraw radełkowych okazała się nadzwyczaj żywotna, trwając aż po 2 poł. XVII w.
Jednocześnie, już w l. 40. XVI w. we Francji formy syntetyzujące pierwiastek islamski, renesansowo-włoski i lokalny doprowadziły do wykształcenia się stylu kartuszowej dekoracji, cechującej się technicznym i formalnym wyrafinowaniem. Jej ewolucja przebiegała w kierunku komplikowania kompozycji złożonych m.in. z wstęg i centralnych kartuszy, z czasem przybierających formy rollwerku. Tym samym dokonywało się przejście z języka formalnego renesansu na manieryzm. Tendencje te, znamienne dla postaw manierystycznych w sztukach zdobniczych, osiągnęły apogeum w oprawach à la fanfare z 2 poł. XVI– 1 poł. XVII w. W podobnym kierunku następował w 2 poł. XVI w. rozwój zdobnictwa opraw we Włoszech, gdzie styl fanfare nabierał charakterystycznego oblicza, nakładając się na wciąż silne tradycje orientalizujące. O przekształceniu się dekoracji renesansowej w manierystyczną przesądził wówczas nie tylko rollwerk, ale też okuciowy ornament, a później schweifwerk, którym na ogół towarzyszyły takie motywy jak herma, maszkaron czy maska. Zjawisko to doprowadziło do zmarginalizowania tradycyjnych form antykizujących i orientalizujących przez nowatorskie dekoracje, odpowiadające potrzebom estetycznym manieryzmu.
Dziełami chronologicznie przynależącymi do Odrodzenia, choć zazwyczaj wyzbytymi dekoracji, są pergaminowe oprawy, które w XVI w. wykonywano na dużą skalę w dwóch zasadniczych wariantach: z makulatury introligatorskiej (pergaminowe kodeksy średniowieczne) oraz ze świeżego surowca – bielonego bądź barwionego na czerwono lub zielono. W wyrobach tych ujawniały się rozliczne, regionalne formuły techniczne w sposobie łączenia okładzin z blokiem oraz nadawania okładzinom ostatecznej formy. Zawirowania religijne w Europie XVI w. nie sprzyjały tworzeniu kosztownych opraw złotniczych dla ksiąg liturgicznych. Toteż znale są relatywnie nieliczne dzieła tego rodzaju, zazwyczaj przeznaczone do modlitewników. Wyjątkowy status na tle europejskiego introligatorstwa i złotnictwa ok. poł. XVI w. ma Srebrna Biblioteka ks. Albrechta Pruskiego. Znajdujące się dzieła w zdecydowanej większości mają już jednak manierystyczną dekorację. Wśród opraw tekstylnych 2 poł. XV-XVI w. wybijają się te z kosztownych tkanin importowanych z krajów orientalnych. Niektóre z nich zachowały dekorację haftowaną w ornamenty z epoki; na pograniczu tradycji renesansowej i manierystycznej sytuują się polskie zabytki tego typu, jak oprawa haftowana przez Annę Jagiellonkę czy woluminy ze zbioru opata Jana Ponętowskiego.
Do restytucji kompozycji i ornamentów o renesansowej genezie doszło w XIX w. na fali historyzmu w introligatorstwie. Odtąd pojawiają się one m.in. na oprawach sporządzanych dla druków z XVI w. przechowywanych w bibliotekach bądź oferowanych na rynku antykwarycznym. Zarówno za granicą, jak w Polsce znana jest też praktyka fałszowania opraw z tej epoki.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Aldyńskie oprawy
Aldyńsko-grolierowskie oprawy
Architektoniczne oprawy
All'antica wizerunki
Alla greca oprawy
à la fanfare oprawy
Gotycko-renesansowe oprawy
Kameowe oprawy
Korwinowskie oprawy
Manierystyczne oprawy
Monumenta Zygmunta Augusta
Mudéjar oprawy
Plakietowe oprawy
Plateresco oprawy
Radełkowe oprawy
Ramowa kompozycja
Grafika
Renesansowa oprawa, Florencja, ok. 1471, Ossolineum, Wrocław, repr. wg Sidorowicz-Mulak 2021
Renesansowa oprawa z księgozbioru króla Macieja Korwina, Włochy, przed 1490 r., Bayerische Staatsbibliothek, Monachium, fot. wg www.bsb-muenchen.de
Renesansowa oprawa, Włochy, kon. XV w., BWSD Włocławek, fot. A. Wagner
Renesansowa oprawa, prawdopodobnie Wenecja, po 1520, Bibl. Czartoryskich - MN Kraków, fot. wg www.polona.pl
Renesansowa oprawa w typie aldyńskim, Wenecja, po 1517 r., repr. wg wg De Marinis 1960
Renesansowa oprawa, Bolonia, 1526, Ossolineum, Wrocław, fot. A. Wagner
Renesansowa oprawa z dekoracją architektoniczną, Kraków, ok. 1540, BWSD Włocławek, fot. A. Wagner
Renesansowa oprawa z dekoracją wg proj. G. Tory'ego, Francja, ok. 1530 r., repr. wg Devauchelle 1995
Renesansowa oprawa z księgozbioru Jeana Groliera, Paryż, warsztat J. Picarda, l. 40. XVI w., BnF, fot. wg reliures.bnf.fr
Renesansowa oprawa z dekoracją radełkową i quasi medalierskim portretem all'antica Juliusza Cezara, Jerzy Moeller, Kraków, 1538, Książnica Kopernikańska,Toruń, fot. T. Dorawa
Renesansowa oprawa, Kraków, 1558, Bibl. Czartoryskich - MN Kraków, fot. wg www.polona.pl
enesansowa oprawa z dekoracją radełkową, Poznań, lata 40. XVI w., Książnica Kopernikańska,Toruń, fot. T. Dorawa
Renesansowa oprawa z dekoracją radełkową, Kaspar Angler, Królewiec, 1541, BUMK Toruń, fot. A. Wagner
Renesansowa oprawa z dekoracją radełkową, prawdopodobnie Gdańsk, ok. 1560, siążnica Kopernikańska,Toruń, fot. T. Dorawa
Renesansowa oprawa z dekoracją radełkową i prostokątną plakietą pośrodku okładziny (oklejenie grzbietu wtórne), Niemcy, 1584, BUAM Poznań
Renesansowa oprawa, Czechy, 1597, Bibl. Czartoryskich - MN Kraków, fot. wg www.polona.pl
Przypisy
- Loubier 1926, s. 142-237;
- De Marinis 1960, I-III;
- Goldschmidt 1967, I-II;
- Burbianka 1975, s. 31-99;
- Szwejkowska 1975, s. 282-293;
- Laucevičius 1976;
- Krynicka 1980, s. 23-59;
- Hobson 1989;
- Mazal 1991, kat. 69-171, i in.;
- von Rabenau 1994, kat. 2-43 i in.;
- Devauchelle 1995, s. 43-74;
- Macchi F. i L. 2007;
- Wagner 2015, s. 81-106;
- Voit 2020, kat. 15-48.
Autor: A.W.
