Monumenta Zygmunta Augusta

Księgi z biblioteki króla Polski i wielkiego księcia Litwy – Zygmunta Augusta († 1572), cechujące się ujednoliconą formą opraw. Początki tego zbioru ksiąg sięgają prawdopodobnie 1 poł. lat 40 XVI w., zaś intensyfikacja nabytków od 1547 r. W l. 60. XVI w. nastąpił „ciemny okres” działalności zbierackiej władcy: wprawdzie nadal włączał do biblioteki nowe pozycje, jednak najprawdopodobniej zaprzestał oprawiania ich na dotychczasową modłę. Ostatecznie zbiór osiągnął liczbę ok. 4 tys. tomów, przeważnie druków, z rozmaitych dziedzin.

W początkowym okresie, rozciągającym się między l. 40. XVI w. (zwłaszcza po 1547 r.) a 1555 r., zlecenia na oprawienie monumentów przyjmowali głównie krakowscy introligatorzy: Jerzy Moeller oraz Mistrz Dawid. Równolegle księgi oprawiali anonimowi introligatorzy wileńscy, którzy w 2 poł. l. 50. całkowicie zastąpili obu mistrzów. W l. 60. XVI w. nieliczne prace dla króla podejmował „Trzeci Krakowski Introligator Z. A.”, zaś niedługo przed jego śmiercią – anonimowy, krakowski introligator, wpisujący się w nowatorskie trendy zdobnictwa orientalizującego.

W bibliotecznej spuściźnie Zygmunta Augusta absolutnie dominują oprawy reprezentujące niemiecką formułę materiałowo-techniczną i dekoracyjną. Na tle wyrobów niemieckich najczęściej mają one jednak prostszą kompozycją zdobniczą, będącą skutkiem m.in. ograniczania nakładu pracy nad sporymi zleceniami. Dzieła te wykonywano z fazowanych desek bukowych i brązowej skóry cielęcej z drobnymi zapięciami mosiężnymi oraz dekoracją ślepo wyciskaną i złoconą. Opierano ją najczęściej na kompozycji ramowej ze zwierciadłem, kształtowanej strychulcem i radełkami. Te ostatnie ukazywały różnorakie „galerie” medalionów all’antica (m.in. portrety reformatorów kościoła) oddzielonych arabeską, wizerunki postaci biblijnych oraz kobiecych personifikacji w obramieniach architektonicznych, sceny ze Starego i Nowego Testamentu, jak również ornamenty floralne. Radełkowania dopełniane były stosunkowo nielicznymi, drobniejszymi motywami, wyciskanymi z tłoków. Z perspektywy ideowej kluczowymi elementami kompozycji były superekslibrisy herbowe w kilku odmianach, umieszczane pośrodku górnych okładzin, czym manifestowano własność ksiąg a jednocześnie ich królewsko-wielkoksiążęcy splendor. We wszystkich z nich ukazywano herb Korony i Litwy, ponad którymi – w zależności od wariantu księgoznaku – widniała korona królewska i mitra wielkoksiążęca, bądź sama korona. Ową parę herbową zamykał wieniec lub otok inskrypcyjny. Zjawiskiem wyjątkowym w skali europejskiej było zamieszczanie w zwierciadle dolnych okładzin quasi-inskrypcyjnej formuły „SIGISMVNDI AVGVSTI REGIS POLONIAE MONVMENTVM”, najczęściej wyciskanej złotem z antykwowych tłoków literowych. W treści inskrypcji władca przywoływał ducha cycerońskiego, wspieranego ówczesnym rozumieniem pojęcia „monumentum” jako „pomnik” oraz „[dostojna] księga”.

Mimo przetrwania do dziś zaledwie ok. 25% pierwotnej liczby monumentów, biblioteka Zygmuntowska pozostaje najpełniej zachowanym zbiorem ksiąg królewskich z czasów I Rzeczypospolitej. Tym samym stanowi bezcenny pomnik kultury renesansowej w Polsce i na Litwie.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
All'antica wizerunki
Radełkowe oprawy Superekslibris

Grafika

Oprawa dzieła Vesaliusa prawdopodobnie z księgozbioru Zygmunta Augusta, Mistrz Dawid, Kraków, między 1545 a 1547; Ossolineum Wrocław, fot. wg Sidorowicz-Mulak, Wagner 2015
Oprawa monumentum Zygmunta Augusta, Mistrz Dawid, Kraków, 1547, TNP Płock, fot. A. Wagner
Oprawa monumentum Zygmunta Augusta z odosobnioną formą superekslibrisu napisowego z 1549 r., BAN Sankt Petersburg
Oprawa monumentum Zygmunta Augusta o nietypowej dekoracji w typie aldyńskim, anonimowy introligator wileński, l. 50. XVI w., BAN S.Petersburg
Oprawa monumentum Zygmunta Augusta, anonimowy introligator wileński, 1560, Biblioteka Jagiellońska w Krakowie
Oprawa monumentum Zygmunta Augusta, tzw. Trzeci Krakowski Introligator Zygmunta Augusta, ok. poł. l. 60. XVI w., Biblioteka Jagiellońska w Krakowie
Oprawa księgi urzędowej prawdopodobnie do użytku Zygmunta Augusta, introligator anonimowy, Kraków, po 1569 r., Biblioteka Narodowa w Warszawie