Superekslibris

(także: superexlibris)

(z łac. super – „w górze/nad/ponad” i ex libris – „z ksiąg/z księgozbioru”; ang. armorial stamp, coat of arms, superlibros, fr. super-libris, niem. Superexlibris, Super-Exlibris, Supralibros)

Znak i/lub napis odnoszący się do właściciela, donatora lub fundatora książki, ukazany na jej oprawie. Pierwszy z nich najczęściej przedstawia herb, monogram lub inny symbol prezentowany w eksponowanym miejscu górnej i/lub dolnej okładziny, rzadziej na grzbiecie oraz zapięciach i okuciach; drugi przeważnie zawiera imię i nazwisko (w pełnym brzmieniu lub w formie abrewiatur) wraz z tytulaturą lub nazwę instytucji, klasztoru itp. Wśród rozmaitych kategorii s. dominują te, które wykonano w technikach introligatorskich – ślepego lub złoconego/srebrzonego/czernionego wycisku za pomocą tłoka, plakiety lub drewnianego klocka. Oprócz nich, zwłaszcza w średniowieczu i epoce nowożytnej, stosowano bogatą paletę technik zdobniczych, jak malowanie, rysowanie tuszem, nacinanie (tzw. ledersznyt), haftowanie, oraz techniki złotnicze (grawerowanie/rytowanie, odlewanie i cyzelowanie, repusowanie, emaliowanie, filigran i in.). W obrębie „księgoznaków” wyciśniętych z narzędzi introligatorskich dominują tzw. superekslibrisy właściwe, czyli wykonane na specjalne zamówienie; z kolei w XVI-XVIII w. na znaczeniu zyskały tzw. superekslibrisy introligatorskie, do których wykorzystywano osobne motywy tarcz, kartuszy i insygniów władzy, wieńce lub otoki, ponadto godła herbowe, a nawet całe herby o uniwersalnym zastosowaniu (ze względu na specyfikę systemu heraldycznego szczególną rolę odegrały w Rzeczypospolitej). Uniwersalne zastosowanie miały też tłoki liternicze (czcionki) wykorzystywane w superekslibrisach napisowych lub jako napisowe elementy superekslibrisów herbowych. W tym samym okresie funkcjonowały tzw. superekslibrisy introligatorsko-drukarskie, do których narzędzia – najczęściej klocki drzeworytnicze – używano także w grafice książkowej, a nawet jako ekslibrisy. Specyficzną kategorię funkcjonalną tworzą tzw. superekslibrisy nakładowe, de facto będące wyciśniętymi na oprawach druków herbami osób finansujących ich publikację (używano do tego tłoków, które w innych okolicznościach służyły jako superekslibrisy właściwe). Należy też wspomnieć o wymykających się definicji pojęcia znakach i napisach własnościowych ukazywanych na obcięciach (brzegach) kart.

Najwcześniejsze przykłady oznaczania własności ksiąg na oprawach wiążą się z kręgiem koptyjskim (VII w.). Na wczesnośredniowiecznych, złotniczych oprawach ksiąg liturgicznych pojawiały się sceny i inskrypcje, a od XIII-XIV w. także herby ich fundatorów. Z XIV-XV w. znana jest też praktyka malowania okładzin i obcięć kart w barwy herbowe właściciela księgi. Herby posesorów lub fundatorów ksiąg były też haftowane na tekstylnych oprawach oraz rytowane i emaliowane na metalowych okładzinach bądź zapięciach i okuciach. W 2 poł. XV w. popularność zyskały superekslibrisy wyciskane z niewielkich tłoków, ukazujące herb o uproszczonej formie (niekiedy naśladującej tzw. pieczęcie sygnetowe), którego zwielokrotnione wyciski wkomponowywano między inne elementy dekoracji okładzin. W renesansie powszechne stało się eksponowanie okazałego superekslibrisu pośrodku okładzin. Jednocześnie ewoluowały wizerunki herbów – od klasycznie renesansowych (np. z tarczą testa di cavallo) ku skomplikowanym formom tarcz i kartuszy manierystycznych. Powszechne stały się okrągłe lub owalne wieńce laurowe, często z otokiem inskrypcyjnym. Wśród władców niemieckich stosowano superekslibrisy z portretem (zazwyczaj wyciskane z klocka drzeworytniczego lub z plakiety mosiężnej), zaś na oprawach radełkowych ksiąg m.in. mieszczan – superekslibrisy napisowe (często w formie sygli imienia i nazwiska oraz datą oprawienia księgi). We Francji, na oprawach à semé centralnemu herbowi nierzadko towarzyszy zmultiplikowany monogram, godło herbowe lub/oraz motyw emblematyczny (zob. impresa).

W superekslibrisach XVII-XVIII w. obserwuje się dalszą ewolucję form kartuszy herbowych – od małżowinowo-chrząstkowych przez fantazyjne rocaille, do klasycystycznych. Antykizujące wieńce laurowe niemal całkowicie wyparły splecione gałązki palmowe bądź oliwne (we Francji także tzw. koronka Luwru). Oprócz herbów wkomponowanych w profuzję dekoracji okładzin, modne stały się wówczas herby jako jedyny element dekoracyjny na okładzinie. Niekiedy monogram lub/i herb bibliofila ukazywano wyłącznie na grzbiecie – w polach kompartymentów. Między 3 ćw. XVII a 3 ćw. XVIII w. sporą popularność zyskały superekslibrisy z →monogramem o kaligraficznym kroju, ukazywane samodzielnie lub z gałązkami palmowymi i koroną. Okazałe formy, zgodne ze stylem epoki, przyjmowały superekslibrisy haftowane i złotnicze.

Tradycja superekslibrisów monogramowych przeniknęła głęboko w XIX w., gdy pod wpływem romantyzmu, a później historyzmu nadawano im m.in. neomanierystyczne lub neobarokowe formy. Równocześnie ogromną popularność, tak w kręgach arystokratycznych, jak mieszczańskich, zyskały superekslibrisy inicjałowe wyciskane z czcionek introligatorskich (często o gotyckim kroju liter), a w zależności od pozycji społecznej właściciela książki – pod koroną rangową lub bez dodatkowych elementów. Rozmaite, historyzujące formy przyjmowały też herby (często z dewizą bibliofila na wstędze), najczęściej ukazywane na okładzinie, rzadziej na grzbiecie. W XX w. nastąpił wyraźny regres w praktyce oznaczania ksiąg w ten sposób, zastąpionej powszechnym stosowaniem ekslibrisu. W bieżącym stuleciu ów szlachetny zwyczaj bibliofilski niemal całkowicie zamarł, podtrzymywany głównie w bibliotekach instytucjonalnych.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Ekslibris
Herb
Impresa
Monogram
Napis
Portret
À semé dekoracja
Wieniec

Grafika

Oprawa złotnicza księgi liturgicznej z wizerunkami i herbami jej fundatorów, Niemcy, XIV w., repr. wg Fritz 1982
Superekslibris herbowy na oprawie nacinanej, Niemcy, l. 70. XV w., repr. wg Wertvolle Handschriften, Wiesbaden 1987
Zwielokrotnione wyciski z superekslibrisem Piotra Świętopełka z Zambrzecza na gotyckiej oprawie krakowskiej, 1481, BJ Kraków, fot. A. Wagner
Superekslibris zapięciowy na oprawie późnogotyckiej, ok. 1500, Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. T. Dorawa
Superekslibris herbowy (malowany) Maksymiliana Sforzy, Mediolan, pocz. XVI w., repr. wg Bologna 1998
Superekslibris napisowy króla Zygmunta Augusta, 1563, BJ, Kraków, fot. BJ Kraków
Superekslibris herbowy Augusta, elektora saskiego, 1560, fot. wg: Гребенюк 2010
Superekslibris napisowy Jeana Groliera, przed 1565, BUMK, Toruń, fot. A. Wagner
Superekslibris herbowy - plakietowy, oraz superekslibris napisowy, Księstwo Pruskie, 2 poł. XVI w.
Superekslibris herbowy (na górnej okładzinie) oraz zwielokrotnione superekslibrisy monogramowe (na grzbiecie) Jacquesa-Auguste de Thou, kon. XVI w., fot. wg: Sotheby's New York [katalog aukcji] November 1 1995
Superekslibris barokowy, z inicjałami ujętymi przez gałązki palmowe, BPP, Paryż, fot. A. Wagner
Superekslibris herbowy, tzw. introligatorski, Francja, ok. poł. XVIII w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner
Podwójny superekslibris późnobarokowy w dwóch wariantach wielkościowych, biblioteka Heinricha von Bünau, Saksonia, przed 1762, BPP, Paryż, fot. A. Wagner
Superekslibris bpa Andrzeja Stanisława Załuskiego, ok. 1740, Bm, Nancy, fot. wg: Jurkowlaniec 2005
Superekslibris herbowy Antoine de Sartine hrabiego Alby, na oprawie koronkowej, Francja, 1772, Sotheby's New York [katalog aukcji] June 14 1990
Superekslibris napisowy, kon. XVIII w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner
Superekslibris monogramowy o kompozycji klasycystycznej, Fryderyk August I, kon. XVIII-pocz. XIX w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner
Superekslibris monogramowy wygrawerowany na srebrnym okuciu w formie tarczy herbowej, 1 poł. XIX w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner
Superekslibris monogramowy Stanisława Kostki Potockiego oraz superekslibris zapięciowy Potockich, przed 1821 r., BN, Warszawa, fot. wg: www.polona.pl
Superekslibris monogramowy niezidentyfikowanego bibliofila, Wincenty Kisiel, po 1842, MNK, Kraków, fot. domena publiczna
Superekslibris inicjałowy o formach neogotyckich, XIX w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner
Superekslibris inicjałowy o skromnej formie na oprawach historyzujących, Gabriel Ogiński, przed 1840, BPP, Paryż, fot. A. Wagner
Superekslibris monogramowy na grzbiecie, 2 poł. XIX w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner