Portret

Spis treści

1 Portret
2 Zobacz też
3 Grafika
4 Przypisy

Portret

(ang. portrait; fr. portrait ; niem. Porträt, Bildnis)

W sztukach plastycznych: przedstawienie realnego wyglądu konkretnej osoby. Wyodrębnia się kilka ujęć p-owych: wizerunek samej głowy, popiersie, półpostać, i ujęcie całopostaciowe (en pied), w których twarz modela może być skierowana na wprost (en face), w tzw. trzech czwartych (en trois quarts, czyli w lekkim skierowaniu głowy lub całego ciała w bok), bądź profilowo. W dekoracji opraw średniowiecznych praktycznie nieznany. Jedynie na niektórych złotniczych oprawach ksiąg liturgicznych pojawiały się wyobrażenia ich fundatorów (bez cech portretu sensu stricto). Wraz z prądem humanistycznym doszło do upowszechnienia p., tak na oprawach skórzanych, jak i z innych materiałów. W 4 ćw. XV w. pojawiły się pierwsze antykizujące p-y o formie medalierskiej (np. kolorowany medalion z p. all’antica na oprawie księgi Macieja Korwina, korwinowskie oprawy). Na przełomie XV-XVI w., a zwłaszcza w l. 20. XVI w., nastała w Italii moda na antykizujące p. autorów oprawionych dzieł, wyciskane pośrodku okładzin, często jako imitacje medali (kameowe oprawy). W podobnym czasie popularność we Włoszech zyskały quasi-medalierskie, nierzadko złocone, p. Juliusza Cezara, oraz innych słynnych postaci z historii lub współczesności (np. papież Paweł III), eksponowane w centrum okładzin. Pod wpływem włoskim, w l. 20-30 XVI w. moda na złocone wyciski tłoków o formie medali pojawiła się na płn. od Alp. Do najwcześniejszych naśladownictw takich kompozycji należą „medale” z Juliuszem Cezarem na oprawach krakowskich (m.in. z warsztatu Jerzego Moellera). Popularność w XVI w. zyskały też okrągłe lub owalne medaliony z p. władców, pełniące funkcję superekslibrisu (np. oprawy z księgozbioru Augusta Saskiego oraz Ott-Heinricha), lub manifestacji poddaństwa introligatora i jego klienta (np. p. cesarza Karola V, króla Zygmunta Augusta). Szczególnie okazałe są odlewane w srebrze i złocone bądź malowane p. Albrechta Pruskiego i jego żony Anny Marii na oprawach Srebrnej Biblioteki. Od l. 20. XVI w. na oprawach z kręgu luterańskiego pojawiały się półpostaciowe lub popiersiowe p-y elektorów i ich małżonek, zazwyczaj ujęte w architektoniczne obramienie. Mimo prostokątnego kształtu plakiety, dzieła te wyciskano z drewnianych klocków (tłoków). Od ok. poł. XVI w. szerokiemu rozpowszechnieniu w introligatorstwie państw luterańskich uległy prostokątne, zazwyczaj mosiężne, plakiety z portretami reformatorów kościoła (głównie Luter i Melanchton), wyciskane najczęściej na oprawach w wittenberskim stylu. Niezliczonych przykładów p. w różnorakich ujęciach dostarczają radełka z XVI-pocz. XVII w. Obok „galerii” imaginacyjnych wizerunków all’antica, najczęściej rozdzielonych renesansowymi ornamentami, ukazywano na nich pisarzy i cesarzy antycznego Rzymu, współczesnych władców oraz papieży. Ich popiersia umieszczano w owalnych medalionach i tondach (nierzadko o medalierskich lub numizmatycznych formach), półpostacie najczęściej wkomponowywano w →okna z parapetem, zaś najrzadsze p-y pełnopostaciowe – w arkady. Charakterystyczną grupę p. członków rodziny królewskiej Jagiellonów, a w 4 ćw. XVI w. też kolejnych władców elekcyjnych, reprezentują radełka jagiellońskie. W XVII-XVIII w. znaczenie p. w dekoracji introligatorskiej wyraźnie zmalało. Wciąż jednak pojawiały się na dedykacyjnych oprawach, przyjmując niekiedy okazałe formy, z obficie użytymi złoceniami, a nawet haftem i dekoracją malarską. Najczęściej wkomponowywano je w owalne medaliony, zazwyczaj otoczone bogatymi ornamentami lub herbami i insygniami władzy. Na rzemieślniczych oprawach z XIX w. p-y odnoszą się do treści lub epoki chronionego dzieła (np. p-y Kazimierza Wielkiego na wtórnych oprawach kodeksów średniowiecznych ze zbiorów Tarnowskich w Dzikowie, p-y literatów na oprawach albumów okolicznościowych). Do umasowienia p. jako dekoracji doszło w 2 poł. XIX-XX w. na oprawach produkowanych przemysłowo. Współcześnie p. pojawia się bardzo rzadko na oprawach woluminów o uroczystym charakterze.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
All'antica wizerunki
Kameowe oprawy
Korwinowskie oprawy
Popiersie
Radełka jagiellońskie
Srebrna Biblioteka
Wittenberski styl
Złotnicze oprawy

Grafika

Portret medalionowy papieża Sykstusa III na oprawie rzymskiej, ok. 1475-80, fot. wg: Macchi F. i L. 2007
Portret medalionowy Jacopo Sanazzaro na oprawie druku jego autorstwa, Neapol, pocz. XVI w., fot. wg: Macchi F. i L. 2007
Portret elektora Jana Fryderyka I Wspaniałomyślnego na oprawie renesansowej, Wittenberga, po 1532, fot. wg: von Rabenau 1994
Portret medalionowy Albrechta Pruskiego na oprawie ze Srebrnej Biblioteki w Królewcu, po poł. XVI w., fot. wg Tondel, Wagner 2019
Portret medalionowy cesarza Karola V Habsburga na oprawie antwerpskiej, XVI w., Muzeum Plantina w Antwerpii, fot. wg: de Nave, Voet 2004
Portret medalionowy Augusta Saskiego na oprawie z jego księgozbioru, Jakob Krause, Drezno, ok. 1570, fot. wg: von Rabenau 1994
Portret medalionowy Zygmunta Augusta na oprawie krakowskiej z ok. 1570 r.
Portret medalionowy Cycerona w obrębie dekoracji radełkowej na oprawie Melchiora Neringa, ok. 1560
Portret półpostaciowy Izabeli Jagiellonki w prześwicie okna z parapetem w dekoracji tzw. radełka jagiellońskiego, Kraków 1537
Portret Marcina Lutra wyciśnięty z metalowej plakiety na oprawie w typie witenberskim, Królewiec, lata 70. XVI w.
Portret Filipa Melanchtona wyciśnięty z metalowej plakiety na oprawie w typie wittenberskim, Niemcy, kon. XVI w.
Portrety pary cesarskiej Leopolda I i Eleonory Magdaleny na austriackiej oprawie barokowej, 1685, fot. wg: Mazal 1990
Portret kurfursta Fryderyka Wilhelma w otoczeniu 26 herbów na oprawie dedykacyjnej, Berlin, 1686, fot. wg: Sonnenburg 1986
Portret Kazimierza Wielkiego wg obrazu M. Bacciarellego na oprawie Kroniki W. Kadłubka, XIX w., BN, Warszawa, fot. wg: Paulinek 2008
Portret królowej Jadwigi wg Jana Matejki na oprawie wydawniczej Dzieje Polski ilustrowane, ok. 1900, fot. wg: Łysiak 2004, t. 2
Portret medalionowy Jadwigi Łuszczewskiej "Deotymy" na oprawie albumu jubileuszowego, Warszawa 1897, fot. wg: Paś 2017