Złotnicze oprawy

Spis treści

1 Złotnicze oprawy
2 Zobacz też
3 Grafika
4 Przypisy

Złotnicze oprawy

(ang. treasure/jewelled bindings; niem. Prachteinband)

Pojęcie dotyczące opraw, które w dominującym stopniu wykonano ze złotniczych kruszców (m.in. złoto, srebro, mosiądz złocony) i z użyciem złotniczych technik dekoracji (m.in. grawerowania, repusowania, filigranu, emalii). Nie obejmuje ono luksusowych, w tym zwłaszcza tekstylnych opraw, których elementy złotnicze ograniczone są do narożnych i centralnych okuć oraz zapięć. Ze względu na kosztowność materiałów (oprócz szlachetnego kruszcu również kamienie szlachetne, kość słoniowa itp.) jak i techniki złotniczej oprawy tego typu przeznaczone są do ksiąg szczególnie dostojnych i uroczystych. Toteż od późnego antyku do współczesności ich wykonawstwo związane jest głównie z dziełami religijnymi, zwłaszcza liturgicznymi i modlitewnymi. W oprawach średniowiecznych liturgicznych ksiąg szlachetne kruszce i drogocenne kamienie były nośnikiem treści symbolicznych, wyrażały najwyższą cześć dla Słowa Bożego, a ponadto miały swym blaskiem potęgować oddziaływanie na wiernych. Stanowiły fundacje i donacje najwyższych hierarchów państwowych i kościelnych dla katedr i klasztorów. Pod względem materiałowo-technicznym dominowały dzieła wykonane z blach, którymi okuwano deski okładzin lub ich obleczenia z tkaniny. Do ich zdobienia używano rozmaitych technik i kosztownych materiałów, począwszy od kameryzowania (typowego dla opraw karolińskich i ottońskich), przez umieszczanie w zwierciadle plakiety z płaskorzeźbionej kości słoniowej (zazwyczaj pochodzącej z Bizancjum), różne odmiany emaliowania, filigran oraz repusowanie (np. Ewangeliarza Anastazji oprawa). Splendor takich dekoracji takich ograniczał się do górnej okładziny, dolna najczęściej była znacznie skromniejsza (np. ażurowa i grawerowana blacha) lub pozbawiona złotniczych elementów. Ze względu na wartość materialną i symboliczną, woluminy w takich oprawach często umieszczano w futerałach lub kasetach przechowywanych w skarbcach kościelnych. W epoce romańskiej i wczesnogotyckiej wyróżniająca się grupą z. o. stały się limozyjskie oprawy o bogatej, emaliowanej dekoracji. Na tle wcześniejszych dzieł gotyckie z. o. (XIII-pocz. XVI w.) najczęściej są skromniej ozdobione kameryzacją, nierzadko też zamiast blach ze złoconego srebra używano blach mosiężnych. Wraz z rozwojem technologii złotniczej pojawiały się jednak dzieła o wyrafinowanej kompozycji z plastycznymi elementami architektonicznymi i figuralnymi. Na gruncie włoskim XV-XVI w. ewolucja formalno-techniczna w z. o. ujawniała się m.in. rozbudowanymi kompozycjami renesansowymi i stosowaniem niellowania. Generalnie jednak w epoce renesansu z. o. stawały się coraz rzadsze, na co decydujący wpływ miała reformacja. Formułę okuwania okładzin blachami chętnie zastępowano złotniczymi, odlewanymi i cyzelowanymi aplikacjami (np. jako postaci w scenie Ukrzyżowania) i okazałymi okuciami. Wyjątkiem w skali europejskiej pozostaje Srebrna Biblioteka ks. Albrechta Pruskiego o jego małżonki, składająca się z 20 opraw w całości pokrytych srebrnymi blachami o bogatej dekoracji w różnych technikach. Do najwykwintniejszych z. o. z dekoracją manierystyczną należy dzieło Antoniusa Eisenhoita z kon. lat 80 XVI w. Typowymi dla ówczesnej kultury Kunst- und Wunderkammern są z. o. w formie płytek różnobarwnych kamieni pół- i szlachetnych w złoconym obramieniu, jak również niewielkie oprawy modlitewników z bogatą dekoracją emaliowaną i niellowaną. Rozkwit z. o. przypadł na XVII i XVIII w., czemu sprzyjały m.in. kontrreformacyjne, hojne fundacje na rzecz kościoła katolickiego. Odtąd z. o. ksiąg liturgicznych i modlitewnych otrzymywały bujne formy barokowe, opracowywane m.in. w ażurowych, repusowanych i cyzelowanych blachach. Szczególną popularnością w 2 poł. XVII i pocz. XVIII w. cieszyła się dekoracja filigranowa. Była ona typowa również dla najkosztowniejszych ksiąg liturgicznych obrządku wschodniego, zazwyczaj wykonanych ze złotych, srebrnych lub miedzianych blach z grawerowaną, emaliowaną i kameryzowaną dekoracją. Na epokę oświecenia przypada ograniczenie produkcji z. o. ksiąg kościelnych, spotęgowane w 2 poł. XIX w. i pocz. XX w. rozpowszechnieniem się efektownych, bogato złoconych →wydawniczych opraw druków liturgicznych. Nieliczne z. o. o historyzującej formie były wówczas coraz częściej produkowane metodami przemysłowymi. Współcześnie z. o. ksiąg religijnych oraz świeckich spotyka się rzadko.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Cyzelowana dekoracja
Emaliowana dekoracja
Ewangeliarza Anastazji oprawa
Filigranowa dekoracja
Grawerowana dekoracja
Kameryzowanie
Limozyjskie oprawy
Liturgicznych ksiąg oprawy
Luksusowe oprawy
Modlitewników oprawy
Niellowana dekoracja
Odlewana dekoracja
Repusowana dekoracja
Srebrna Biblioteka
Tekstylne oprawy

Grafika

Złotnicza oprawa Codex Aureus z St. Emmeram, 870 r., Monachium, BStB, fot. wg: Ganz 2015
Złotnicza oprawa Biblii, Francja, 1 poł XIII w., BCzart, MNK, Kraków, fot. wg: www.polona.pl
Złotnicza oprawa ewangelistarza, Niemcy, 1489 r., fot. wg: einbaende.digitale-sammlungen.de
Złotnicza oprawa tzw. Ewangeliarza Koronacyjnego, Hans von Reutlingen, Akwizgran, 1500 r., źródło: domena publiczna
Złotnicza oprawa brewiarza (tzw. Brewiarza Grimanich), Wenecja, pocz. XVI w., Bibl. Nazionale Marciana, fot. wg: Bologna 1998
Złotnicza oprawa z tzw. Srebrnej Biblioteki ks. Albrechta Pruskiego i Anny Marii, Królewiec, poł. XVI w., BUMK, Toruń, fot. A. Skowroński
Złotnicza oprawa tzw. Ewangeliarza Iwana Groźnego 1571, fot. wg: domena publiczna
Złotnicza oprawa tzw. modlitewnika Albrechta V - ks. Bawarii, Hans Lencker, Norymberga 1574, fot. wg: einbaende.digitale-sammlungen.de
Złotnicza oprawa tzw. Mszału Kolońskiego, Antonius Eisenhoit, Niemcy, koniec lat 80. XVI w., fot. wg: Stiegmann 2003
Oprawa złotnicza godzinek królowej Ludwiki Marii Gonzagi, 1656, BCzart, Kraków (zaginiona), fot. wg: www.dzielautracone,gov.pl
Oprawa złotnicza o ażurowej dekoracji, prezentowana na Wystawie dzieł sztuki stosowanej w Warszawie w 1881 r. (prawdopodobnie zaginiona), fot. wg: www.polona.pl
Złotnicza oprawa, Augsburg, Johann A. Thelott, między 1721 a 1734 r., repr. wg: Sotheby's New York, November 1, 1995
Złotnicza oprawa mszału, ok. 1720-1740, Kraków, Kościół Mariacki, fot. wg Samek 1990