Manierystyczne oprawy
Spis treści
Manierystyczne oprawy
(ang. mannerist bindings; fr. reliures maniéristes; niem. Manieristeinbände)
Oprawy o dekoracji reprezentującej charakterystyczne tendencje zdobnictwa europejskiego między l. 20. XVI w. a początkiem XVII w. Mimo długotrwałej dyskusji badawczej nt. kryteriów m-u, za typową dla niego uważa się dążność do doskonałości formy oraz techniki, co jest tożsame z formalnym skomplikowaniem dzieł, mającym wywołać u widza zachwyt. Na repertuar m-o zdobnictwa składają się takie ornamenty, jak rollwerk, okuciowy o., schweifwerk, maureska i maureskowo-wstęgowy o. Pierwszym trzem zazwyczaj towarzyszą motywy dekoracyjne, jak maski, maszkarony, hermy, kaboszony, rauty oraz girlandy i festony. Wywarły one znaczący wpływ na dekorację opraw europejskich, w tym polskich, w wielu przypadkach stanowiąc wybitne kreacje introligatorstwa i złotnictwa.
Najwcześniejsze przejawy m-o języka formalnego ujawniły się w l. 20.-30. XVI w. w rollwerkowym kroju tarcz i kartuszy herbowych superekslibrisów. Od lat 40. XVI w. następował na oprawach z francuskiej introligatorni królewskiej w Fontainebleau rozwój wyrafinowanych, często barwnych, →kartuszowych dekoracji na okładzinach, składających się z arabesek, mauresek i rollwerków skupionych wokół centralnego motywu. Odbiorcami takich dzieł ok. poł. XVI w. stali się najwytrawniejsi bibliofile, jak król Henryk II, Jean Grolier (grolierowskie oprawy) i Thomas Mahieu. Dekoracje tego rodzaju stały się przed poł. XVI w. jednym z determinantów rozwoju à la fanfare opraw, przebiegającym od relatywnie prostych form geometryczno-floralnych ku skomplikowanym wzorom z wstęg i bogatych ornamentów. W podobnym okresie nastąpił we Francji, a następnie w innych krajach zachodnioeuropejskich, rozwój orientalizujących opraw o charakteryzujących kompozycjach z wielobocznym, owalnym lub okrągłym medalionem w centrum zwierciadła i czterema medalionami (ćwierćmedalionami) w jego narożach. Wnętrze medalionów wypełniano najczęściej maureską lub ornamentem maureskowo-wstęgowym (pellegrino), nierzadko wzbogaconym kaboszonem lub rautem. Obok nich stosowano medaliony i ćwierćmedaliony, w których ornamentykę wschodnią zdominowały rollwerki, elementy okuciowe, a nawet groteski, w czym ujawniały się nowatorskie rozwiązania m-u niderlandzkiego. Od lat 70. XVI w. oprawy z takimi dekoracjami zyskały ogromną popularność w Polsce, gdzie maureska o genezie perskiej i otomańskiej występowała obok ornamentu maureskowo-wstęgowego wzorowanego głównie na zdobieniach opraw zachodnich. W latach 80. XVI w. doszły do nich ćwierćmedaliony z dekoracją maureskowo-wstęgową, w którą wkomponowano maszkaronowy profil i perforowany rollwerk, co stanowiło syntezę zdobnictwa orientalnego z północnoeuropejskim. Równocześnie popularność zyskały w Polsce charakterystyczne plakiety narożnikowe z uskrzydloną główkę anielską o manierystycznej stylizacji (z wydatnym puklem nad wysokim czołem), widniejącą w otoku połączonym z prostą dekoracją maureskowo-wstęgową. Pod wpływem opraw francuskich w rodzimym introligatorstwie 4. ćw. XVI w., spopularyzowały się też narożne medaliony o wklęsło-wypukłych krawędziach z „dzióbkiem” pośrodku, wypełnione symetrycznie splecionymi wstęgami i motywami floralnymi. Na niemieckich i polskich oprawach ze schyłku XVI i pocz. XVII w. obserwuje się też niekiedy transformację orientalnych form w narożne medaliony złożone z rollwerku, ornamentu okuciowego, a w końcu schweifwerku, wzbogaconego m.in. rogiem obfitości, lambrekinowymi wstęgami, oraz półpostacią fauna lub chimery o maszkaronowej głowie. Analogie do niektórych z takich kompozycji widnieją w typograficznych winietach cul de lampe autorstwa Josta Ammana. Wpływ ornamentyki rollwerkowej i okuciowej obejmował też romboidalne medaliony centralne o formach naśladujących wyroby biżuteryjne, w których zagęszczone wygięcia blach wzbogacają kaboszony, girlandy i motywy floralne, otaczające np. przedstawienie Tronu Łaski lub Maryi z Dzieciątkiem. Przez całą 2 poł. XVI i pocz. XVII w. rozwijały się też formy rollwerkowych kartuszy i tarcz herbowych w superekslibrisach. Wraz z owalnymi bądź okrągłymi wieńcami o rollwerkowych przewiązkach, tworzyły one niekiedy efektowne kompozycje. W 1 ćw. XVII w. doszły do nich elementy schweifwerkowe, znane m.in. z superekslibrisów gdańskich.
Do wybitnych przykładów m. o. zaliczają się też złotnicze oprawy. Zwartą grupę realizacji w tym stylu reprezentuje większość dzieł ze Srebrnej Biblioteki ks. Albrechta Pruskiego, powstałych ok. poł. XVI w. (grawerowane oraz odlewane dekoracje rollwerkowe, maureskowe i maureskowo-wstęgowe oparte na grafice wzornikowej). Wykwintne kreacje w tym zakresie powstawały w różnych ośrodkach złotnictwa europejskiego, np. srebrna oprawa Mszału kolońskiego autorstwa Antona Eisenhoita (l. 80. XVI w.), o bogatej ornamentyce oraz charakterystycznym upozowaniu nagich personifikacji. Znakomite przykłady m. dekoracji wiążą się też ze złotniczymi okuciami (np oprawa Złotego Kodeksu Gnieźnieńskiego z centralną sceną Ukrzyżowania wśród maureskowych i rollwerkowych zdobień; oprawa jasnogórskiego Mszału Jagiellonów z pokaźnymi kartuszami herbowych o wycinanych i rytowanych obramieniach z okuciową i rollwerkową dekoracją).
Powolne gaśnięcie tradycji manierystycznej w zdobnictwie opraw następowało w 1 poł. XVII w. pod wpływem nowatorskich form dekoracji (np. wachlarzowe oprawy). Prostym kategoryzacjom stylowym wymykają się z kolei oprawy à la fanfare, które wprawdzie ulegały pewnemu uspokojeniu schematów kompozycyjnych, ale z zachowaniem ich formalnego wyrafinowania. Na gruncie polskim ostatnim bastionem m. pozostały superekslibrisy, co wynikało długotrwałego stosowania starych otoków rollwerkowych zwłaszcza w tzw. składankach introligatorskich (np. w Gdańsku wzorzec manierystycznych plakiet herbowych powielano aż po schyłek XVII w.).
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
à la fanfare oprawy
Feston
Girlanda
Grolierowskie oprawy
Herma
Kaboszon
Maska
Maszkaron
Maureska
Maureskowo-wstęgowy ornament
Okuciowy ornament
Orientalizujące oprawy
Pellegrino
Raut
Rollwerk
Schweifwerk
Srebrna Biblioteka
Złotnicze oprawy
Grafika
Oprawa manierystyczna - mozaikowa, złocona i malowana, Francja, prawdopodobnie Lyon, poł. XVI w., BUMK, Toruń, fot. P. Kurek
Przypisy
- Burnatowa 1964, s. 25;
- Hauser 1965, s. 3-22;
- Hobson 1970;
- Białostocki 1976, s. 190-211;
- Hobson 1989, s. 172-213;
- Słownik 1996, s. 247-248;
- Laffitte, Le Bars 1999;
- Jäger 2002, s. 36-38;
- Pirożyński 2004, s. 182;
- Wagner 2006, nr kat. 69;
- Wagner 2007, s. 116–117;
- Zlat 2010, s. 183-329;
- Bałus 2012, 11-25;
- Kłysz-Hackbarth 2014, s. 36-41, 125-135 i in.;
- Wagner 2016 II, s. 51-75;
- Tondel, Wagner 2019.
Autor: A.W.
