Mudéjar oprawy

(także: mudejar oprawy, właściwie: oprawy w stylu mudéjar, z arab. mudayyan – „ten, któremu pozwolono zostać”)

(ang. Mudéjar [bindings], mudéjar style bindings; fr. reliure Mudéjar, niem. Mudéjar Einbände)

oprawy w stylu charakterystycznym dla Hiszpanii od XIII do pocz. XVI w., stanowiącym syntezę elementów zdobnictwa islamskiego i gotyckiego. Tworzyli je introligatorzy muzułmańscy i żydowscy, zwani „mudejares”, którym podczas katolickiej rekonkwisty umożliwiono działalność w takich ośrodkach, jak Toledo, Sewilla czy Granada. Na gruncie zdobnictwa introligatorskiego styl ten odzwierciedlał tendencje obecne w hiszpańskiej architekturze oraz rzemiośle artystycznym, takie jak niezwykłe bogactwo orientalizującej dekoracji ornamentalnej, ale o większej swobodzie kompozycyjnej niż w dziełach islamskich. Elementem decydującym o wyrazie artystycznym opraw mudéjar są zgeometryzowane, gładkie wstęgi, tworzące na okładzinach skomplikowane, wielokrotnie przeplatające się układy. Do najczęstszych i najefektowniejszych należą kompozycje gwiaździste, zazwyczaj w pierścieniowym otoku, wypełniające większą część zwierciadła (typowe dla opraw toledańskich). W innych zastosowano mniejsze, wieloboczne struktury o jednakowej lub naprzemiennej formie, które zmultiplikowano w obszernym zwierciadle. Rozmaite kombinacje poligonalnych figur utworzonych z wstęg przechodzących w sąsiadujące figury mogą też zapełniać całą okładzinę, bądź ujmować pole zwierciadła. Tło pomiędzy wstęgami zazwyczaj jest szczelnie wypełnione drobniejszymi ornamentami o genezie islamskiej (np. plecionka) lub/i gotyckiej (np. arbor vitae). Wiele opraw w tym stylu zaopatrzonych jest w metalowe guzy i okucia oraz zapięcia, którym często nadawano bogate i oryginalne formy – z grawerowaną, ażurową, a nawet emaliowaną dekoracją i herbami właścicieli ksiąg.

Przed poł. XV w., podczas rządów Alfonsa V Aragońskiego (od 1442 r. pod imieniem Alfonsa I), styl mudéjar pojawił się na oprawach neapolitańskich. Tamtejsi introligatorzy naśladowali hiszpańskie rozwiązania kompozycyjne, wykazując jednak szczególną predylekcję do plecionek utworzonych z pręcików/laseczek (zwanych barrette) oraz do złoceń obejmujących całą dekorację okładzin. Dzieła te, wraz z oryginalnymi oprawami z kręgu islamskiego trafiającymi na rynek włoski, odegrały znaczącą rolę w rozpowszechnianiu się form orientalizujących w zdobnictwie introligatorskim Wenecji, Mediolanu i innych ośrodków Italii.

W późniejszych stuleciach mudéjar wyparły inne dekoracje, jednakże odrodził się w Hiszpanii w XIX-1 poł. XX w. jako historyzujący styl neoudéjar, którego popularność wypływała tyleż z pobudek artystycznych, co patriotycznych – jako narodowego stylu w sztuce iberyjskiej. Podobnie jak pierwowzorom z ery średniowiecza i XVI w., oprawom tym nadawano bogatą, geometryczno-ornamentalną dekorację okładzin; standardom nowoczesnej produkcji introligatorskiej odpowiadają zaś grzbiety: kompartymenty mieszczą ornamenty i szyldziki z antykwowymi napisami. Niezależnie od adaptowania w introligatorstwie hiszpańskim XX-XXI w. najnowszych trendów w dekoracji introligatorskiej, styl mudéjar pozostaje chętnie podejmowany przez kolejne pokolenia tamtejszych rzemieślników.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Islamskie oprawy
Orientalizujące oprawy
Plecionka
Pręcik
Wstęga

Grafika

Schemat dekoracji typowej oprawy mudéjar z XV w. z gwiaździstym zakomponowaniem wstęg, repr. wg Checa Cremades 2003
Oprawa mudéjar o stosunkowo prostym zakomponowaniu wstęg, Hiszpania, XV w., repr. wg Nieto Alcaide 2012
Oprawa neapolitańska w stylu mudéjar, kon. XV w., repr. wg Macchi F. i L. 2007
Oprawa hiszpańska w stylu neoudéjar, 1920 r., repr. wg Fernandéz 1994