Plakietowe oprawy

(ang. panel-stamped bindings, niem. Plattenband, Platteneinband, Plaketteneinband)

Oprawy, w których głównym składnikiem dekoracji okładzin jest pojedynczy, podwójny lub zwielokrotniony wycisk z jednej lub większej liczby plakiet.

Stosowanie plakiet z inskrypcjami i dekoracją figuralną na wyrobach introligatorskich (futerały) znane jest od XIV w. W XV w. praktyka te przeniknęła na niderlandzkie i flamandzkie oprawy, na co decydujący wpływ miały czynniki ekonomiczne (oszczędność czasu w pokrywaniu okładzin dekoracją z tłoków). Wraz z wzrostem produkcji książki – w zwłaszcza drukowanej – między 2 poł. XV w. a pierwszymi dekadami XVI w. doszło w wymienionych krajach do upowszechnienia się opraw tego typu (znanych jest ponad 600 wzorów plakiet). W mniejszym stopniu produkcja p. o. objęła też Francję, Włochy i Anglię. O ile na mniejszych formatach ksiąg wyciskano na okładzinie zazwyczaj po jednej-dwóch plakietach, o tyle na większych formatach zwiększano ich liczbę do trzech-czterech. Pomiędzy nimi chętnie też wkomponowywano wyciski wąskich plakiet-listew. Długie trwanie tej formy dekoracji odzwierciedliło się w ewolucji jej stylu: od form gotyckich (np. wici roślinne z wizerunkami zwierząt i dookolną inskrypcją teksturową), po renesansowe (medaliony all’antica). Specyficzną grupę dzieł późnogotyckich reprezentują niektóre kobergerowskie oprawy, na których wzór owocu granatu wyciśnięto nie z wielu tłoków, ale z prostokątnych klocków drzeworytniczych z wyrytowaną dekoracją.

Z zupełnie innej tradycji wywodzą się włoskie, renesansowe oprawy a placchetta. Na fali fascynacji antycznymi gemmami, medalami i numizmatami, m.in. mediolańscy introligatorzy pracujący dla Jeana Groliera zaczęli wyciskać pośrodku okładzin okrągłe, owalne lub wieloboczne imitacje gemm, medali i plakiet (kameowe oprawy) otoczone zazwyczaj powściągliwą dekoracją ornamentalną. W krajach zaalpejskich, a zwłaszcza w kręgu niemieckim i w Polsce, refleksem ówczesnej mody na kolekcjonowanie prostokątnych, okrągłych itp. plakiet brązowych (jako dzieł tzw. małej plastyki) były niezliczone, złocone plakiety, które wyciskano w centrum zwierciadeł radełkowych opraw. W Niemczech i pozaniemieckich ośrodkach luterańskich XVI w. tworzono niekiedy oprawy z „galerią” kilku różnych plakiet wyciśniętych w zwierciadle i będących głównymi elementami dekoracji okładziny. Wyjątkowe w skali europejskiej są odlewane w srebrze i złocone plakiety, jakie po poł. XVI w. znalazły się na niektórych oprawach Srebrnej Biblioteki ks. Albrechta Pruskiego.

W XVII zainteresowanie dla tej techniki dekoracji zanikło, by odrodzić się i rozkwitnąć w kolejnym stuleciu we Francji. Bodźcem ku temu była dążność do ograniczenia pracy nad stworzeniem efektownej, ale relatywnie taniej, dekoracji w późnym stylu à la fanfare, zwanym też postfanfare. Przykładem tego są liczne oprawy modlitewników Office de la Semaine Sainte drukowanych od ok. 1730 r. pod auspicjami królowej Marii Leszczyńskiej i oprawianych na wzór kunsztownych opraw Padeloupa. Wszelkie, nawet najdrobniejsze elementy kompozycji tych dzieł (z wyjątkiem superekslibrisów) były wyciskane z jednej, dużej plakiety. Produkcję opraw tego rodzaju – o efektownej a jednocześnie relatywnie taniej (bo nie wymagającej dziesiątek-setek osobnych wycisków) ok. poł. XVIII w. Pierre-Paul Dubuisson. Wychodzące z jego pracowni oprawy kolejnych almanachów królewskich zdobiono plakietami kilku wzorów, w tym tzw. plaque a la chauve-souris (plakiety skrzydła nietoperza). Podobne usprawnienia objęły też słynną pracownię Padeloupa, w której posługiwano się charakterystycznymi plakietami-ramkami z bogatą ornamentyką. Na znacznie mniejszą skalę p. o. tworzono też w innych krajach europejskich, wykorzystując do tego pokaźne, prostokątne płyty metalowe (np. niektóre oprawy ksiąg z biblioteki hr. von Sporck) lub ramki.

Do niebywałego rozkwitu p. o. doszło w XIX-pocz. XX w. za sprawą uprzemysłowienia produkcji książki. Ich forma artystyczna rozwijała się wraz z przemianami w stylach funkcjonujących w sztuce książki. Produkcją opraw z taką dekoracją parały się zarówno tradycyjne warsztaty introligatorskie, jak i wielkie domy wydawnicze. Wszystkie z nich korzystały zaś z produkcji zakładów mosiężniczych, bazujących z kolei na wzorach dostępnych we wzornikach introligatorskich. Efektowną formę nadawano dekoracji plakietowej na tekstylnych (głównie płóciennych), imitującej skórę (fr. percaline) oraz skórzanych oprawach wydawniczych XIX-pocz. XX w.: zdobienia są na nich wyciśnięte za pomocą metalowej plakiety (matrycy) o dużej powierzchni, przeważnie obejmującej całą powierzchnię okładzin lub/i grzbietu. Niekiedy ich dopełnieniem były różnobarwne elementy mozaikowe. Ukazywały one szeroki wachlarz ornamentów, motywów i scen figuralnych, często o historyzującej formie. Szczególnie okazale prezentują się dużoformatowe wyciski z plakiet na wydawnictwach albumowych i na księgach liteurgicznych. Nierzadko kombinowano w nich wyciski z dwóch, lub więcej, plakiet, łącząc w nich różne barwy i złocenia.

We współczesnym introligatorstwie p. o. w tradycyjnym rozumieniu stanowią rzadkość. tam zaś, gdzie są tworzone, wykorzystuje się chętnie zabytkowe plakiety. Godne odnotowania są też dzieła, będące pastiszami opraw sprzed kilkuset lat, a nawet ich falsyfikaty (na polskim rynku antykwarycznym tyczy się to zwłaszcza radełkowych opraw z plakietą).

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Almanachów oprawy
Fałszowanie opraw
à la fanfare oprawy
Kameowe oprawy
Kobergerowskie oprawy
Modlitewników oprawy
Srebrna Biblioteka
Tłoki introligatorskie
Wzorniki introligatorskie
Plakieta

Grafika

Futerał z dekoracją wyciśniętą z 4 plakiet, Wrocław, ok. poł. XIV w., repr. wg: T. Fercowicz, Futerał..., [w:] Zabytki cechów śląskich, katalog wystawy, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2002, nr kat./il. 60
Mosiężna plakieta z XVI w., repr. wg: E. Kirsch, Eine Prägeplatte der Renaissance zur Verzierung lederner Bucheinbände aus Golzow, Landkreis Barnim, „Einband Forschung”, H. 29, 2011, il. 2
Mosiężna, obustronnie opracowana plakieta, Niemcy, XVI w., repr. wg: K. von Rabenau, Die doppelseitig gravierte Einbandplatte..., „Einband Forschung“, H. 21, 2007, il. 4
Mosiężna, obustronnie opracowana plakieta superekslibrisowa, Niemcy, 1601, repr. wg: A. Pabel, „…von einen Stock uff die Bücher zu trückhen”. Über einen Fund historischer Buchstempel..., „Einband Forschung”, H. 35, 2014, il. 1
Mosiężna plakieta owalna z superekslibrisem opackim, Niemcy, przed 1736, repr. wg: R. Herz, „…von einen Stock uff die Bücher zu trückhen”. Über einen Fund historischer Buchstempel..., „Einband Forschung”, H. 35, 2014, il. 12
Mosiężna plakieta z medalionem maureskowo-wstęgowym, Niemcy, 4 ćw. XVI w., repr. wg: R. Herz, „…von einen Stock uff die Bücher zu trückhen”. Über einen Fund historischer Buchstempel..., „Einband Forschung”, H. 35, 2014, il.7
Fragment tzw. oprawy kobergerowskiej z dekoracją wyciśniętą z czterech prostokątnych klocków drzeworytniczych, Niemcy, ok. 1500 r.
Oprawa z kilkoma wyciskami plakiet jako głównymi elementami dekoracji okładziny, Gdańsk, 1567 r., Książnica Kopernikańska w Toruniu, fot. A. Wagner
Typowy przykład prostokątnej plakiety z wizerunkiem Lukrecji, prawdopodobnie Niemcy, 2 poł. XVI w.
Barokowa oprawa plakietowa z superekslibrisem hr. F. A. Sporcka, prawdopodobnie Czechy, 1 poł. XVIII w., fot. wg: Venator KG 1958
Oprawa plakietowa almanachu królewskiego, warsztat P.-P. Dubuissona, Paryż, 1753-54 r., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Oprawa plakietowa almanachu królewskiego, Paryż, 1791, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Oprawa plakietowa almanachu królewskiego, Paryż, 1792, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Oprawa romantyczna z potrójnym wyciskiem prostokątnej plakiety ornamentalnej, prawdopodobnie Francja, 2 ćw. XIX w.
Podwójny wycisk plakiety oraz drobniejszych tłoków na francuskiej oprawie wydawniczej, XIX w.
Podwójny wycisk plakiety oraz drobniejszych tłoków na francuskiej oprawie wydawniczej, XIX w.
Wycisk plakiety z elementami mozaikowymi na francuskiej oprawie wydawniczej, XIX w.