Gotyckie oprawy
Spis treści
Gotyckie oprawy
(ang. gothic bindings; fr. reliures gothiques; niem. gotische Einbände)
W szerszym rozumieniu: wszelkie oprawy – wyzbyte dekoracji bądź dekorowane – powstałe w okresie gotyku, tj. między XIII w. a pocz. XVI w. (kraje na płn. od Alp). W węższym rozumieniu: oprawy o strukturze, technice wykonania, a przede wszystkim dekoracji reprezentującej styl gotycki (XIV – pocz. XVI w.). Okres romański w introligatorstwie (XII–XIII, w niektórych regionach nawet pocz. XIV w.) odznaczał się niezwykle bogatymi zdobieniami na okładzinach, sięgającymi kilkuset wycisków z tłoków (→romańskie oprawy). Jednak w podobnym czasie, aż po XIV w., oprawy wykonywane w introligatorniach klasztornych cechowała surowa forma: grube (przeważnie dębowe) deski okładzin oblekano różnymi gatunkami skór barwionych lub w naturalnej barwie (np. skóry zwierzyny leśnej), ponadto rezygnowano ze zdobień lub ograniczano się do nielicznych wycisków z tłoków. Księgi te obijano guzami (kościanymi, żelaznymi itp.) oraz zaopatrywano w zapięcia brązowe na długich paskach, zamykane bolcami na górnych okładzinach. Często też montowano na nich łańcuchy łączone z pulpitami (→łańcuchowe oprawy). Z myślą o księgach szczególnie chronionych lub często przemieszczanych wykonywano tzw. →płaszczowe oprawy. W XIV w. wyrazem poszukiwania technik i stylów dekoracji odpowiednich dla introligatorstwa było tworzenie →malowanych opraw (np. w barwy heraldyczne właściciela księgi), a nawet przekształcanie ich w dzieła podobne malarstwu tablicowemu (→Biccherna oprawy). Zaadaptowano też specyficzną technikę zdobienia wyrobów skórzanych zwaną ledersznytem; tzw. →nacinane oprawy pokrywano ornamentami floralnymi o zazwyczaj uproszczonej i zgeometryzowanej formie, medalionami z wizerunkami zwierząt i monstrów, czy też napisami. Ponadto w niektórych ośrodkach (np. Kolonia) rozwijano założenia romańskiego introligatorstwa poprzez gęste „mozaiki” zdobień wyciskanych z tłoków. Wśród elit świeckich i kościelnych popularnością cieszyły się →tekstylne oprawy z kosztownych tkanin orientalnych, jak również →złotnicze oprawy. Te drugie na ogół nie były tak bogato zdobione, jak w erze karolińskiej czy romańskiej: chętnie stosowano złocone blachy miedziane, mosiężne i srebrne z m.in. ażurową lub grawerowaną dekoracją wzbogacaną kameryzowaniem. Rozwój szkolnictwa (zwłaszcza uniwersytetów) oraz rzemiosł, towarzyszący rozkwitowi gospodarczemu miast w XV w., owocował wzrostem produkcji ksiąg rękopiśmiennych i opraw. W ich strukturze materiałowej i technice wykonania zazwyczaj kontynuowano rozwiązania z poprzedniego stulecia, wciąż też powszechne były zapięcia bolcowe na górnych okładzinach. Jednocześnie poszerzał się repertuar ślepo wyciskanych dekoracji okładzin: za pomocą strychulca wyznaczano →ramową kompozycję z zazwyczaj pokaźnym zwierciadłem; często też w zwierciadle wyznaczano dodatkowe, geometryczne pola (→rombowy wzór). W tak wyznaczonych strefach dokonywano zmultiplikowanych wycisków tłoków (na ogół od kilku do kilkudziesięciu lub więcej) w zrytmizowanych układach. Ich ikonografia obejmowała wizerunki religijne (np. medaliony z symbolami ewangelistów, acheiropita), zwierzęta realne i fantastyczne o złożonej symbolice (np. jeleń, orzeł, pelikan, smok, bazyliszek), floralne (np. rozeta, trój- i czteropłatek, liść akantu, kwiaton) oraz geometryczne (np. kratka ornamentalna). Wzbogacanie kompozycji, idące w parze z udoskonalaniem techniki, następowało też na nacinanych oprawach, coraz częściej mieszczących w zwierciadłach drobiazgowo opracowane sceny (np. łowieckie) oraz wizerunki świętych, zwierząt czy też herbów. Dążenie do efektownych dekoracji okładzin, a zarazem do obniżenia kosztów pracy nad nimi doprowadziły do rozwoju produkcji →plakietowych opraw, charakterystycznych dla Niderlandów, a w mniejszym stopniu Francji, Anglii i Włoch: pojedyncze, prostokątne kompozycje (z centralnym motywem często w obramieniu inskrypcyjnym) wystarczały do ozdobienia okładzin mniejszych opraw, na większych zwiększano ich liczbę do dwóch lub czterech. Przełom w produkcji introligatorskiej nastąpił po poł. XV w., gdy gwałtowny wzrost produkcji książki drukowanej (→inkunabułów oprawy) zmusił introligatorów do innowacji techniczno-materiałowych, czemu towarzyszyła dalsza ewolucja stylu dekoracji: zmniejszała się grubość →desek okładzin (coraz częściej fazowanych); dębinę chętnie zastępowano buczyną, skóry zwierzyny leśnej niemal całkowicie zostały wyparte przez skóry zwierząt hodowlanych (głównie świń oraz wołów i cieląt), zapięcia bolcowe na długich paskach zostały wyparte przez zapięcia przy dłuższych krawędziach okładzin (na płd. Europy także przy krótszych krawędziach); okucia i zapięcia były najczęściej produktem seryjnym, wytwarzanym m.in. przez tzw. clausurmacherów. W dekoracji skrystalizowały się wówczas tradycje regionalne i miejskie, a nawet warsztatowe – związane z indywidualnym językiem formalnym zdobień. Zwiększająca się dostępność narzędzi zdobniczych wytwarzanych przez warsztaty miejskie, skutkowała dalszym urozmaicaniem dekoracji introligatorskich, ale też ich standaryzacją. Zjawisko to egzemplifikują →kobergerowskie oprawy, tworzone w różnych pracowniach wg ujednoliconych schematów kompozycyjnych (np. →owocu granatu wzór) i z użyciem analogicznych tłoków. Wynalazkiem o doniosłym znaczeniu w dziejach introligatorstwa okazało się radełko (Johannes Richenbach, 1469), pozwalające na radykalne przyspieszenie pokrycia okładzin ślepo wyciskanymi pasami ornamentalnymi. Wyrazem ograniczania kosztów w produkcji introligatorskiej były →pergaminowe oprawy (m.in. tzw. langstichowe/łańcuszkowe), wykorzystywane np. do ksiąg handlowych i archiwalnych. Pod kon. XV w. pojawiły się też pierwsze oprawy z papieru pokrytego dekoracją drzeworytniczą o kompozycjach wzorowanych na oprawach skórzanych (→grafika w introligatorstwie). Na drugim biegunie wytwórczości opraw „jesieni średniowiecza” sytuują się dzieła wykonywane dla elit społecznych: luksusowe modlitewniki oblekano w drogocenne tkaniny oraz zaopatrywano w złotnicze okucia i zapięcia, z myślą o wygodzie użytkowniczek/-ów chętnie nadawano im postać →sakwowej oprawy. Rozwój techniki złotniczej owocował oprawami →liturgicznych ksiąg o niekiedy wyrafinowanych, plastycznych kompozycjach z odlewanymi i cyzelowanymi motywami architektonicznymi i wizerunkami postaci. Za sprawą silnego nurtu islamskiego w introligatorstwie hiszpańskim i włoskim, w 2. poł. XV w. na oprawy w krajach zaalpejskich zaczęły przenikać motywy, a nawet całe kompozycje, italianizujące o genezie orientalnej (→gotycko-renesansowe oprawy). Jednak w zależności od kraju, ośrodka introligatorskiego czy nawet konkretnego warsztatu, tradycja gotycka w sferze materiałowo-technicznej i zdobniczej utrzymywała się do pierwszych dekad XVI w. Wycofywanie starych narzędzi zdobniczych, a jednocześnie wprowadzanie na ich miejsce narzędzi o nowatorskiej, modnej dekoracji powodowało jednak stopniowe zanikanie form gotyckich na rzecz ornamentów renesansowych. Tym sposobem przed poł. XVI w. styl gotycki niemal całkowicie zamarł w zdobnictwie opraw. Pojedyncze motywy o anachronicznej formie (np. rozety, ornament →arbor vitae) pojawiały się już tylko wśród dekoracji nowożytnych na oprawach z prowincjonalnych warsztatów.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Arbor vitae
Biccherna oprawy
Deski
Gotycko-renesansowe oprawy
Grafika w introligatorstwie
Inkunabułów oprawy
Kobergerowskie oprawy
Liturgicznych ksiąg oprawy
Łańcuchowe oprawy
Malowane oprawy
Nacinane oprawy
Owocu granatu wzór
Pergaminowe oprawy
Plakietowe oprawy
Płaszczowe oprawy
Ramowa kompozycja
Romańskie oprawy
Rombowy wzór
Sakwowe oprawy
Tekstylne oprawy
Złotnicze oprawy
Grafika
Obrazek 1
Przypisy
- Przypis 1
Autor: A.W.
