Płaszczowe oprawy
(ang. chemise [bindings]; niem. Hülleneinbände)
Oprawy o obleczeniu silnie wychodzącym poza okładziny, co umożliwia owinięcie nim woluminu i zabezpieczenie go – zwłaszcza krawędzi (obcięć) bloku – przed uszkodzeniem i zabrudzeniem. W przypadku obleczeń skórzanych naddatek materii pozostawiano w nieregularnym kształcie, bądź równo przycinano. Z kolei obleczenia z luksusowych tkanin przycinano, ale też obszywano np. złotymi nićmi a w rogach dekorowano frędzlami. Oprawa tego typu stanowi zewnętrzną warstwę obleczenia, pod którym znajduje się obleczenie z innego materiału. Do okładziny mocowano ją guzami lub okuciami, natomiast zapięcia wyprowadzano na zewnątrz płata materii przy dłuższych krawędziach oprawy. Na ogół skórę dopasowywano do wypukłości i zagłębień oprawy poprzez montaż w stanie wilgotnym. W przypadku opraw o charakterze użytkowym (np. ksiąg liturgicznych) jako materiał wykorzystywano głównie tanie skóry wyprawy tłuszczowej (irchę), zaopatrywane w okucia i zapięcia brązowe lub mosiężne. Na oprawy luksusowych modlitewników wybierano zaś kosztowne tkaniny (aksamit, welur itp.), chętnie wzbogacane haftami oraz złotniczymi okuciami i zapięciami.
Oprawy tego typu pojawiły się w XIII w., służąc jako dodatkowa ochrona cennych kodeksów (zwłaszcza liturgicznych) w miejscach ich przechowywania oraz podczas transportu. W XV-pocz. XVI w. zyskały też popularność wśród posiadaczy ksiąg modlitewnych, w tym m.in. luksusowych godzinek. Z tego względu służyły nie tylko ochronie małoformatowych woluminów, ale też manifestacji wysokiego statusu społecznego ich posiadaczy.
Oprócz typowych opraw płaszczowych wyróżnia się tzw. oprawy chemise (fr. obwoluta, koszulka). Ich geneza sięga surowych form opraw ksiąg religijnych z XIII-XIV w., najbardziej znane są jednak ich luksusowe egzemplarze na modlitewnikach z terenu Niderlandów, Francji czy krajów niemieckich. Takie oprawy wykonano ze szlachetnej tkaniny, pod którą znajduje się obleczenie ze skóry lub jedwabiu. Zewnętrzną warstwę mocowano przy użyciu okuć lub ozdobnych guzów, a marginesy wystają poza wszystkie krawędzie. Czasem łączenie jest wzmocnione przez doklejenie marginesów na wewnętrznej stronie okładek oraz połączenie z kapitałkami. Tego rodzaju „koszulki” bywały też luźno nałożone lub nasunięte na okładziny, wskutek czego można było je również zdejmować.
Wychodzenie takich ksiąg z użycia oraz włączanie ich do zbiorów instytucjonalnych skutkowało pozbywaniem się naddatków materii, które utrudniały przechowywanie woluminów na półkach. Mimo tego w zbiorach światowych zachowała się pewna liczba opraw tego typu – kompletnych oraz mniej lub bardziej uszkodzonych (z obciętymi naddatkami materii).
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Obleczenie
Skóry introligatorskie
Skóra wyprawy tłuszczowej
Sakwowe oprawy
Grafika
Płaszczowa oprawa kodeksu, XIII w., PAN Biblioteka Gdańska, repr. wg Ogonowska 1993
Płaszczowa oprawa kodeksu, XV w., PAN Biblioteka Gdańska, fot. A. Wagner
Płaszczowa oprawa mszału z kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, ok. 1470, Biblioteka Uniwersytecka, Wrocław, fot. wg Borys 2014
Oprawa płaszczowa z widocznymi śladami po obciętych naddatkach skóry oraz "koszulką" nałożoną na okładzinę, XIV w., Biblioteka Uniwersytecka Toruń, fot. A. Wagner
il. 1. Przykład zastosowania skóry jeleniej wyprawy tłuszczowej do wykonania oprawy płaszczowej, antyfonarz, XV w., Biblioteka PAN w Gdańsku, fot. M. Pronobis-Gajdzis
prawa Psałterza Ludwika Świętego i Blanki Kastylijskiej w haftowanej koszulce - chemise, ok. 1337, BnF Paris, repr. wg Coilly 2002
Przypisy
- Bruckner Ursula, Das Beutelbuch und seine Verwandten - der Hülleneinband, das Faltbuch und der Buchbeutel, „Gutenberg Jahrbuch”, 1997, s. 307-324;
- Encyklopedia wiedzy o książce [red. Birkenmajer A., Kocowski B., Trzynadlowski J.], Wrocław, Warszawa, Kraków, 1971, szp. 1710-1711;
- Lewicka-Kamińska Anna, Z dziejów średniowiecznej oprawy książkowej na Śląsku, „Roczniki Biblioteczne”, XXI, 1-2, 1977, il. 7;
- Loubier Hans, Hülleneinbände des ausgehenden Mittelalters,[w:] Bibliografiska Studier tillägnade Fiherre Johannes Rudbeck, Stokholm 1917, s. 43-51.
- Ogonowska Ewa, Oprawy zabytkowe i artystyczne XIII–XIX wieku w zbiorach Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk, Gdańsk 1993, kat. 1;
- Tomaszewski Jacek, Oprawa książkowa w Polsce 1450-1600. Studium tegumentologiczno-ikonograficzne, Warszawa 2018, s. 181-190, 195
Autor: M.P.B., E.P., A.W.
