Arbor vitae
Spis treści
Arbor vitae
(gałąź/pęd/pień opleciona/y liśćmi) (łac. "Drzewo życia", fr. arbre de vie, niem. Laubstab)
Wyobrażenie drzewa o uschniętych konarach, które wypuszczają pączki, pędy, liście i kwiaty. Spopularyzowane w kulturze europejskiej XIV-XV w. pod wpływem pism św. Bonawentury (np. „Lignum vitae”), w których symbolizowało Zmartwychwstanie Chrystusa. W rzemiośle artystycznym późnego gotyku należało do najpopularniejszych ornamentów; przeważnie poddawane było silnej stylizacji: jako prosty pień z uciętymi, suchymi konarami lub gałęziami oplecionymi liśćmi akantu. Często do tego podstawowego zestawu motywów dodawano rozety, jak również motywy zoomorficzne (jeleń, łania, niekiedy też zając, gonione przez psa lub psy) symbolizujące kaźń Chrystusa poprzedzającą jego śmierć i zmartwychwstanie. W takim układzie symbol a. v. nadawał się szczególnie do dekoracji belek Chrystusowego krzyża oraz obramień przedstawień religijnych (np. ołtarzy szafiastych, rycin dewocyjnych). W 2 poł. XV w.-1 poł. XVI w. zyskał dużą popularność w dekoracji opraw książkowych, w czym wymierną rolę odegrały zestandaryzowane dekoracje z a. v. na oprawach kobergerowskich. Tworzono z niego przede wszystkim ornamenty otaczające zwierciadło, ukazywane w dwójnasób: 1. za pomocą zmultiplikowanych wycisków tłoka z motywem pnia oplecionego liściem, lub liśćmi (niem.: „Laubstab”), do których chętnie dodawano naprzemienne motywy rozet; 2. za pomocą radełka. Pod koniec XV w. oba sposoby upowszechniły się w introligatorstwie polskim, zwłaszcza krakowskim (m.in. Mistrz Czterech Świętych) i gdańskim (m.in. „Rankenstabbuchbinder”/Introligator 3). Charakterystyczną odmianę a. v., spopularyzowaną w Krakowie w kon. XV – pocz. XVI w., tworzą dekoracje zwierciadeł okładzin, przedstawiające stylizowane drzewo o pionowym pniu (utworzonym ze zwielokrotnionych motywów pnia/gałązki) i „wyrastających” na boki liściach akantu (wyciskanych z tłoka). W 1 poł. XVI w. a. v. zaczął być wypierany przez nowe, renesansowe ornamenty; niekiedy spotyka się też przekształcenia tego wzoru w duchu italianizmu (np. motyw wazy wkomponowany między liście i rozety). Całkowicie zanikł pod koniec XVI w.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Akant
Gałąź (konar)
Gałęziowy ornament
Kobergerowskie oprawy
Grafika
Arbor vitae jako dekoracja krucyfiksu w Tryptyku Świętej Trójcy, Kraków 1467; fot. wg Wokół Wita Stwosza, katalog wystawy, Kraków 2005
Arbor vitae jako dekoracja krucyfiksu na ornacie gotyckim; zbiory Muzeum Archidiecezjalnego w Płocku, fot. A. Wagner
Arbor vitae jako dekoracja gotyckiego krzyża złotniczego, kon. XV - pocz. XVI w.
Arbor vitae jako dekoracja snycerskiej ramy epitafium gotyckiego z kon. XV w., fot. wg Meisterwerke mittelalterlicher Kunst..., Muenchen 2006
Arbor vitae w dekoracji oprawy późnogotyckiej, zbiory BWSD we Włocławku, fot. A. Wagner
Arbor vitae w dekoracji oprawy późnogotyckiej, zbiory PAN Biblioteki Gdańskiej, fot. A. Wagner
Arbor vitae w dekoracji późnogotyckiej tzw. oprawy kobergerowskiej, fot. wg Europaeische Einbandkunst aus sechs Jahrhunderten, Schweinfurt 1992
Arbor vitae z wkomponowanymi motywami herbu na oprawie późnogotyckiej, prawdopodobnie Polska, ok. 1500, PAN BK, Kórnik, fot. wg: www.wbc.pl
Arbor vitae w dekoracji krakowskiej oprawy późnogotyckiej, zbiory BWSD we Włocławku, fot. A. Wagner
Nietypowy, złocony wycisk radełka z arbor vitae na oprawie krakowskiej z około 1530 r.; zbiory Biblioteki Diecezjalnej w Łowiczu, fot. A. Wagner
Arbor vitae w dekoracji renesansowej oprawy weneckiej; fot. wg T. De Marinis, Legatura artistica..., Firenze 1960.
Przypisy
- Chmiel 1917, il. 1, 4;
- Ziesche, Becker 1977, s. 44-45;
- Schwenke, Schunke 1979, tabl. 158-170;
- Tondel 2007, il. na s. 158-159, 169, tabl. XLVI, XLVIII;
- Wagner 2015 III, s. 119-132;
- Sidorowicz-Mulak 2017, s. 56
Autor: A.W.
