Nacinane oprawy
(także: ledersznytowe oprawy)
(ang. cut-leather bindings, fr. cuir ciselé reliures, niem. Lederschnitteinbände)
Oprawy o dekoracji nacinanej w licu skóry za pomocą nożyka lub innego ostrego narzędzia, często wzbogaconej ślepymi wyciskami z tłoków i puncyn, malowaniem bądź innymi technikami zdobniczymi.
Genezy tej techniki upatruje się w koptyjskim rzemiośle VI w., w którym wykorzystywano ją do dekoracji m.in. obuwia, pojemników i opraw książkowych (→koptyjskie oprawy). Z VII w. pochodzi słynna oprawa ewangeliarza św. Cuthberta (†687), której ciemnoczerwoną skórę na deskach pokryto rytowaniami, a powstałe w ten sposób rowki wypełniono farbą. W późniejszych stuleciach techniką tą posługiwano się sporadycznie; do jej rozkwitu doszło zaś w XIV-XV w., gdy zdobiono nią futerały (np. na sprzęty liturgiczne), kasetki i skrzynki (np. na księgi), pochwy do mieczy itp. Na ten okres przypada również spopularyzowanie dekoracji nacinanej na oprawach książkowych. Jej wykonawcami nie byli jednak introligatorzy, ale tzw. wyrzynacze skór (z niem. Lederschneider), którzy – jak się przypuszcza – przynajmniej w początkowym okresie reprezentowali środowisko rzemieślników żydowskich. W okresie tym doszło do skrystalizowania się techniki „ledersznytu”, polegającej na wykonywaniu rysunku przygotowawczego w zwilżonej skórze okładzin (dekoracje na grzbietach były sporadyczne) za pomocą ostro zakończonego sztyftu. Wyznaczone w ten sposób nacięcia pogłębiano nożykiem, nadając im ostateczną formę. Niekiedy jednak wprowadzano w nie farbę celem uwydatnienia wzoru. Skórę otaczającą linie w obrębie kompozycji pozostawiano gładką lub – dla skontrastowania – pokrywano zagęszczonym puncowaniem za pomocą tzw. puncyn perłowych. Czasami, tak powstałą dekorację urozmaicano malowaniem niektórych detali. Ewenementem na tym tle jest niedawno odkryta w Toruniu oprawa śląska lub łużycka z XIV w., której wzór w czerwonej skórze wycięto nożykiem i zdjęto z lica, wskutek czego powstała dekoracja dwubarwna.
W ciągu ok. dwóch stuleci produkcji opraw nacinanych ewoluował styl ich dekoracji. Oprawy z XIV w. cechuje zazwyczaj prostota kompozycji i nieskomplikowana technika wykonania. Wśród stosowanych wówczas schematów dekoracji wyróżnia się podział na obszerne zwierciadło, w którym widnieje wić roślinna przekształcona w dwa, cztery lub więcej medaliony z wizerunkami realnych i fantastycznych zwierząt; w ramie zwierciadła ukazywano stwory fantastyczne lub proste formy liściaste. Te ostatnie bywały też ukazywane jako główna dekoracja zwierciadeł, niekiedy z minuskułowymi napisami. Odosobnionym przypadkiem jest superekslibris napisowy Jana Kropacza z Kłobucka, wycięty w kompartymentach grzbietu oprawy czeskiej z ok. 1400 (Biblioteka Diecezjalna w Płocku).
Największy rozkwit tej techniki zdobienia opraw i innych wyrobów skórzanych przypadł na XV w., a zwłaszcza 2 poł. tego stulecia. Wówczas też skrystalizowały się główne ośrodki ich produkcji, znajdujące się na terenie płd. Niemiec (Norymberga i Bamberg), Nadrenii, Austrii (Wiedeń, Salzburg) i królestwa Czech (Praga). Wiadomo, że od XIV w. oprawy nacinane produkowano na Dolnym Śląsku (klasztor cysterski w Rudach). Technikę tę stosowano również w Krakowie, łącząc ją ze ślepymi tłoczeniami, co sygnalizowałoby paranie się „ledersznytem” przez introligatorów. Istnieją przesłanki do twierdzenia, że technika ta była znana również w Prusach. Ogromne zmiany nastąpiły też w piętnastowiecznej technice nacinania, sięgającej zwłaszcza w wyrobach południowoniemieckich wyżyn artyzmu. Stąd też niepomiernie zwiększył się repertuar motywów oraz scen ukazywanych w zwierciadłach i ich ramach: począwszy od herbów właścicieli ksiąg, przez wizerunki świętych, bujne wici roślinne ze zwierzętami, skończywszy na rozbudowanych scenach łowieckich i rodzajowych. Niejednokrotnie kompozycje te były zależnie od wzorców niemieckiej tzw. luźnej grafiki (np. sztychy Mistrza Księgi Domowej). Bogactwo formalne takich dzieł – z umiejętnie kontrastowanymi strefami gładkiej skóry i chropowatościami stref puncowanych – było niekiedy wzmacniane malowaniem detali oraz, wówczas już powszechnymi, mosiężnymi okuciami i zapięciami. Na marginesie produkcji kunsztownych „ledersznytów” sytuują się skromne oprawy, na których ograniczano się do kilku nacięć skóry np. z motywem gmerku. Nie wykluczone, że dokonywali tego amatorzy, tj. właściciele kodeksów. Owa praktyka była pokrewna wycinaniu prostych ornamentów w deskach półskórkowych (mniszych) opraw.
Jakkolwiek wytwórstwo eleganckich przedmiotów użytkowych z dekoracją nacinaną rozwijało się też w piętnastowiecznych Włoszech (np. futerały na księgi, skrzyneczki itd.), to nie zyskało popularności w zdobnictwie opraw. Toteż dzieła z ok. 1500 r., w których ujawnia się pierwiastek renesansowy (np. ornament kandelabrowy), są wielką rzadkością, wyznaczając schyłek tej techniki dekoracyjnej. Pokrewną „ledersznytowi” była jedynie technika skrobania wzorów w barwionym pergaminie opraw, co spotyka się na woluminach z XVI w.
Do odrodzenia opraw nacinanych doszło dopiero w XIX w. na fali historyzmu, a zwłaszcza fascynacji gotykiem w Niemczech. Jej owocem stały się wytworne dzieła (oprawy druków, ksiąg okolicznościowych, albumów fotograficznych itp.) o doskonałej technice i bogatej ikonografii. Z kolei we Francji pod kon. XIX w. Henri-Marius Michel zaczął realizować dzieła w zmodyfikowanej technice i nowatorskim stylu, ukazujące m.in. figuralne sceny wycinane i barwione na całej okładzinie. Odtąd, przez cały XX w., po czasy współczesne, technika nacinania skóry, poddawana rozlicznym, autorskim modyfikacjom i wyzyskiwana do nowoczesnych kompozycji, jest obecna w twórczości introligatorów-artystów.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Gotyckie oprawy
Lederzeichnungowe oprawy
Modelowane oprawy
Grafika
il. 1. Schemat wykonywania techniki nacinanej (ledersznytu).
Fragment oprawy koptyjskiej zdobionej w technice nacinania, IX-X w., Pierpont Morgan Library, Nowy Jork, fot. wg: www.themorgan.org
Futerał z dekoracją nacinaną, Lombardia, kon. XV w., zbiory i fot.: Biblioteca Nazionale Braidense, Mediolan
Futerał na relikwiarz ozdobiony w technice nacinanej, Norymberga, 1517, Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, fot. wg: Ritter 2017
il. 2. Oprawa z dekoracją w technice nacinanej przypisana Jaffe Mair'owi.
il. 3. Oprawa nacinana rękopisu objawień św. Brygidy wykonana ok. 1400 r. w Pradze dla Jana Kropacza z Kłobucka podczas jego studiów w Pradze; Biblioteka Diecezjalna w Płocku, fot. E. Pietrzyk.
Oprawa z dekoracją w technice nacinanej, Czechy - Praga, ok. 1400 r., BUMK, Toruń, fot. P. Kurek
Oprawa z dekoracją w technice nacinanej, Szwajcaria?, XV w., klasztor Wesemlin w Luzernie, fot. wg: Schmidt-Künsemuller 1980
Oprawa z dekoracją w technice nacinanej, Niemcy, Staatsbibliothek w Bambergu, fot. wg: Schmidt-Künsemuller 1980
Oprawa z dekoracją w technice nacinanej, płd. Hiszpania, ok. 1475, fot. wg: Goldschmidt 1967, t. 2
il. 4. Przykład oprawy wykonanej w technice tzw. pergamentschnittu; Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
Oprawa z dekoracją w technice nacinanej, Marius-Michel, Lepere, Francja, 1900 r., fot. wg: Devauchelle 1995
il. 5. Przykład współczesnej oprawy książki artystycznej wykonanej w technice nacinanej
Zbliżenie dekoracji specyficznej formy oprawy nacinanej - z wyciętym barwionym licem skóry obleczenia, Dolny Śląsk lub Łużyce, XIV w., Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, fot. P. Kurek
Zbliżenie dekoracji krakowskiej oprawy nacinanej, XV w., Biblioteka Jagiellońska, Kraków.
Przykład prostych nacięć w licu skóry prawdopodobnie o funkcji znaku własnościowego księgi, 2 poł. XV - pocz. XVI w.
Przypisy
- Encyklopedia wiedzy o książce, praca zbiorowa, Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, s. 1708-1709.
- Rybant Stanisław, Oprawy nacinane introligatorni cysterskiej w Rudach, „Roczniki Biblioteczne”, XXI, 3-4, 1977, 581-592.
- Bollert Martin, Lederschnitteinbände des XIV Jahrhunderts, Leipzig 1925.
- Husung Max J., Die Lederschnitt-Wappeneinbände des 15. Jhs. und Ihre Beziehungen zum Exlibris und Superexlibris sowie zur Graphik und Heraldik der Zeit, „Gutenberg Jahrbuch“, 1944/49, s. 228-241.
- Schreiber Heinrich, Bucheinband, [w:] Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, red. Otto Schmitt, Bd II, Stuttgart-Waldsee 1948, szp. 1369-1371
- Szwejkowska Helena, Książka drukowana XV - XVIII wieku. Zarys historyczny, Wrocław 1975, s. 279-280;
- Lewicka-Kamińska Anna, Z dziejów średniowiecznej oprawy książkowej na Śląsku, „Roczniki Biblioteczne”, XXI, 1-2, 1977, s. 47-52;
- Schmidt-Künsemüller Friedrich Adolf, Corpus der gotischen Lederschnitteinbände aus dem deutschen Sprachgebiet, Stuttgart 1980;
- Tondel Janusz, Ein Lederschnittband aus dem altpreuβischen Königsberg, „Gutenberg Jahrbuch” 63, 1988, s. 285-289;
- Devauchelle Roger, La reliure. Recherches historiques, techniques et biographiques sur la reliure française, Paris 1995, s. 260-263;
- Herz Randal, Eingeritzte Dekorationen im Holzdeckel von Halbeinbänden des 15. Jahrhunderts, „Einband-Forschung”, H. 18, 2006, s. 33-36, s. 33-36;
- Czyżak Marta, Cymelia introligatorstwa średniowiecznego w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu, [w:] Tegumentologia polska dzisiaj/Polish bookbinding studies today, red. Arkadiusz Wagner, Toruń 2015, s. 420-421.
Autor: M.P.B., A.W.
