Barokowe oprawy

Spis treści

1 Barokowe oprawy
2 Zobacz też
3 Grafika
4 Przypisy

Barokowe oprawy

(ang. baroque bindings; fr. reliure baroque; niem. Barockeinband)

Termin stosowany na określenie opraw powstałych między kon. XVI a 2-3 ćw. XVIII w. i odznaczających się charakterystycznymi cechami formalno-stylowymi.

Klasyfikacja dzieł introligatorstwa (oraz złotnictwa i hafciarstwa na usługach introligatorstwa) jako barokowe, zwłaszcza w początkowej i końcowej fazie tego okresu, stanowi poważną trudność. Wynika to przede wszystkim z długotrwałego, sięgającego nawet połowy XVIII w., stosowania materiałów, narzędzi zdobniczych i formuł dekoracji typowych dla renesansu (zob. radełkowe oprawy) oraz manieryzmu (zob. à la fanfare oprawy). W konsekwencji wiele dzieł powstałych nawet w szczytowej fazie baroku (koniec XVII – początek XVIII w.) przynależy pod względem stylowym do innej epoki. Sprawę dodatkowo komplikuje specyfika niektórych elementów dekoracji introligatorskiej (np. kołyska, pointillé), a nawet całych kompozycji opraw z tego okresu (np. wachlarzowe oprawy), wykazujących luźne związki ze zdobnictwem innych dziedzin sztuk plastycznych XVII-XVIII w. Klasyfikację stylową opraw utrudnia też zróżnicowanie poglądów na „barokowość” rokoka (zob. rokokowe oprawy) i niektórych ornamentów w dekoracji opraw (np. Schweifwerk), jak również wyodrębnianie w obrębie baroku stylu regencji (regencyjne oprawy).

Mimo zarysowanej złożoności zjawisk, w 1 poł. XVII w. nastąpiła na Zachodzie Europy krystalizacja pewnych charakterystycznych formuł dekoracji opraw. Podlegając ewolucji w kolejnych dekadach XVII i XVIII w., przesądziły one o stylowym obliczu introligatorstwa tego okresu. Na 1 poł. XVII w., zwłaszcza we Francji i Włoszech, przypada rozwój manierystycznej dekoracji à la fanfare, przejawiający się w coraz bardziej wyrafinowanych kompozycjach okładzin i grzbietów. Obejmowały one m.in. motywy ulistnionych gałązek (branchage), które przyjęły się również w nowym, znacznie powściągliwszym, stylu dekoracji (à branchages oprawy).

Jednocześnie, ok. 1600 r., rozwija się w Hiszpanii, Francji i Włoszech nowy styl: wachlarzowy (franc. l’ęventail). Przed poł. XVII w. przeniknął on do innych krajów europejskich, gdzie wytworzył szereg odmian, funkcjonujących aż do pocz., a niekiedy nawet do 3 ćw., XVIII w.

Równocześnie, od schyłku XVI w., rozwijała się we Francji dekoracja pointillé, oparta na zagęszczonych, filigranowych zdobieniach okładzin, grzbietu i dublur (woluta filigranowa). Elementy te należały do repertuaru formalnego wybitnych artystów-introligatorów, jak Le Gascon i Florimond Badier, którzy wznieśli zdobnictwo introligatorskie na wyżyny artyzmu. W 2 poł. XVII w., głównie w kręgu angielskim i niemieckim, dekoracje pointillé często wzbogacano motywami kołysek, z których kształtowano rozbudowane kompozycje.

Przez cały okres baroku tendencji ku horror vacui przeciwstawiano dzieła o zredukowanej dekoracji okładzin. Objawiało się to m.in. złoconymi ramami z ozdobnikami w narożach (np. à la Duseuil oprawy, rectangular style), ograniczaniu się do superekslibrisu bądź innego motywu w centrum okładziny lub zupełnym braku dekoracji okładzin. W takich wypadkach dekoracyjny walor oprawy skupiał się na bogatych złoceniach kompartymentów grzbietu oraz na dublurze bądź wyklejkach z papieru dekoracyjnego. Systematyczny wzrost produkcji książek w XVII w. prowadził też do upowszechnienia opraw pergaminowych o skromnej dekoracji lub bez niej.

Mimo dominacji silnie stylizowanych i geometrycznych zdobień, w XVII w. wyraźny był też nurt dekoracji o bardziej realistycznych formach floralnych. Ujawnia się on np. w formie centralnych i narożnych plakiet na niderlandzkich oprawach atlasów, czy też na niemieckich oprawach pergaminowych z malowanymi i złoconymi wizerunkami kwiatów. Szczególnie bogate, nierzadko filigranowe lub plastyczne, formy roślinne ujawniają złotnicze oprawy. Barwne motywy i ornamenty floralne chętnie ukazywano też na oprawach haftowanych oraz malowanych (np. chroniących zielniki).

W 2 poł. XVII w. popularność zyskały oprawy z delikatnym, koronkowym ornamentem, ciągnącym się wzdłuż obrzeży okładzin (zob. koronkowe oprawy, Harleian style). Apogeum popularności tej formy dekoracji nastąpiła jednak w 2-3 ćw. XVIII w. Supremacja introligatorstwa francuskiego w tym stuleciu objawiła się m.in. rozpowszechnianiem w całej Europie nowych rozwiązań formalnych w zdobnictwie opraw. Odzwierciedlały się w tym nowe style artystyczne na dworze królewskim w Wersalu (zob. regencyjne oprawy, rokokowe oprawy), które doprowadziły do radykalnego przekształcenia sztuki baroku.

W Polsce styl barokowy w zdobnictwie introligatorskim ujawnił się powierzchownie. Nieliczne, znane dziś dzieła wskazują, że w 1 poł. XVII w. podejmowano się w warsztatach krakowskich naśladownictw opraw à la fanfare w typie włoskim. Przynajmniej od lat 40. XVII w. pojawiają się w dekoracji okładzin motywy segmentów wachlarzy (zazwyczaj o uproszczonej formie), na co wpływ mogły mieć m.in. oprawy dyplomów dla polskich absolwentów włoskich uniwersytetów. Znakomite dzieła z dekoracją wachlarzową i elementami branchage powstawały w 2 poł. XVII w. w Gdańsku (prawdopodobnie m.in. w warsztacie Andreasa Hünefelda pracującego dla Jana Heweliusza). Być może z rodzimych introligatorni pochodzą nieliczne, zachowane oprawy wachlarzowe dla króla Jana III Sobieskiego. Wysokim poziomem artystycznym odznacza się też wiele opraw złotniczych, zwłaszcza dla ksiąg liturgicznych. Jednakże stagnacja rzemiosła introligatorskiego po potopie szwedzkim oraz wojnie północnej zahamowała recepcję zachodnioeuropejskich wzorców. Przejawiało się to m.in. stosowaniem anachronicznych narzędzi, formuł dekoracji (niekiedy nawet z XVI w.) lub ograniczaniem się do dekoracji kompartymentów grzbietu, jak również powszechnym użyciem pergaminu na okładziny. Wobec powyższego zapotrzebowanie władców, niektórych magnatów i hierarchów kościelnych na oprawy o modnej formie i wysokiej jakości wykonawstwa, zaspokajali na ogół introligatorzy francuscy, włoscy i sascy