Filigranowa dekoracja: Różnice pomiędzy wersjami

Aktualna wersja na dzień 08:35, 4 kwi 2022

Filigranowa dekoracja

• 1. Na złotniczych oprawach, (ang. filigree ornament; fr. ornement en filigrane):

zdobienia całych powierzchni lub fragmentów okładzin i grzbietów w formie ażurowej siatki ze skręconych (najczęściej dwóch) drucików. Poprzez ich zaginanie i łączenie ze sobą (za pomocą lutowania) tworzy się kompozycje ornamentalne, funkcjonujące samodzielnie – jako ażurowa koronka, lub na blaszanym podłożu. Od wczesnego średniowiecza f. d. chętnie stosowano na kunsztownych oprawach ksiąg liturgicznych. W gotyku i renesansie straciła na znaczeniu. Do jej ponownego rozkwitu doszło na Zachodzie Europy (zwłaszcza w kręgu protestanckim) w XVII-XVIII w., gdy f. d. zaczęto pokrywać oprawy małoformatowych modlitewników i śpiewników. Finezyjne ornamenty o floralnej stylizacji, ukształtowane ze srebrnych drucików, osadzano w delikatnych ramkach umieszczano na kontrastowym, złoconym tle blach okładzin i grzbietu; niekiedy f. d. wzbogacano charakterystycznymi, wypukłymi motywami koszyczków kwiatowych w typie słonecznika, wykonanymi w technice granulacji; czasami pośrodku okładzin widnieją superekslibrisy (zwykle w formie monogramu wiązanego); w analogiczny sposób opracowywano dekorację zapięć. F. d. jest typowa dla najkosztowniejszych opraw ksiąg liturgicznych w kręgu bizantyńsko-ruskim.

• 2. Na skórzanych oprawach, (ang. pointillé tooling; fr. fers pointillés, niem. Pointillé-Stil):

złocona dekoracja opraw skórzanych imitująca złotniczą technikę filigranu, wykonywana za pomocą niewielkich tłoków (franc. petit fers) w typie pointillé o kształcie kwiatonu, woluty, nerki, spirali, petite tête itp. Jej geneza wiąże się z introligatorstwem francuskim, w którym pod kon. XVI w. wyewoluowała z drobnych, złoconych perełkowań fond pointillé, zapełniających tło kartuszowych opraw, oraz z niektórych elementów dekoracji à la fanfare. Do rozkwitu tej formy dekoracji doszło w 2-3 ćw. XVII w. w Paryżu, za sprawą wybitnych introligatorów królewskich: Macé Ruette, jego syna Antoine oraz Le Gascon’a i Florimond Badiera. W ich dziełach nastąpiło przekształcenie formuły à la fanfare: wszystkie lub część pól, wyznaczanych charakterystycznymi wstęgami, zapełniła dekoracja filigranowa. Jej misterne, „jubilerskie” formy (niekiedy osadzane na różnobarwnym tle skórzanej mozaiki) efektownie kontrastują z geometrycznym „szkieletem” kompozycji okładzin. Równolegle rozwijała się koncepcja dekoracji opartej na centralnym elemencie okładziny (medalionie, superekslibrisie itp.) w otoczeniu regularnie rozmieszonych filigranów i linearno-ornamentalnych ram (np. à gerbe dekoracja). W ramach tego samego nurtu stylowego, na przełomie XVI i XVII w. filigranową formę zyskały segmenty wachlarzy, z których kształtowano dekorację →wachlarzowych opraw. Elementy te, ukazywane w centrum i narożach okładzin, wzbogacano filigranowymi kwiatonami, wolutami itd. Tendencja do łączenia form à la fanfare (wstęgi), wachlarzowych (wachlarze i rozety wachlarzowe) oraz filigranowych (tłoki pointillé) ujawniła się zwłaszcza w innych krajach europejskich, jak Włochy i Niemcy. Wielką liczbę odmian i wariantów dekoracji tego typu niemal zawsze cechuje barokowa wybujałość i horror vacui. Dekoracje filigranowe występują też na angielskich oprawach w cottage style i Harleian style z XVII-1 poł. XVIII w. Dla dzieł angielskich charakterystyczne jest obfite wykorzystanie motywu kołyski oraz gałązek o filigranowej formie. W linii rozwojowej f. d. mieszczą się też ażurowe i delikatne formy obramień koronkowych, które doprowadziły do wykształcenia się koronkowych opraw. W Polsce pierwsze oprawy, w której wykorzystano elementy f. d. pochodzą już z 2 dekady XVII w. Naśladownictwa filigranowych wolut, jako elementów bogatych kompozycji floralnych, występują na oprawach gdańskich przynajmniej od l. 20. XVII w. Po potopie szwedzkim, aż do ok. poł. XVIII w. adaptacji zachodnioeuropejskich wzorców f. d. podejmowano się zwłaszcza w Gdańsku, m.in. na wachlarzowych oprawach. W latach 20. XVIII w. do koncepcji opraw à la fanfare z układem wstęg i f. d. w polach między nimi powrócono w warsztacie Antonie-Michel Padeloupa. Koncepcję tę kontynuowano w latach 40-50. XVIII w. we francuskich plakietowych oprawach. Ze względu na ograniczenia techniczne, znajdujące się na nich elementy filigranowe są jednak wyzbyte wcześniejszej delikatności i finezji, znamiennej dla wycisków z oddzielnych tłoków. W XIX w. przywoływano f. d. w historyzujących oprawach.

• 3. Na skórzanych oprawach (ang. filigree decoration/ornament; fr. décor ajouré; niem. Filigraneeinband):

pojęcie używane wobec ażurowej dekoracji wycinanej w skórze.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Ażurowa dekoracja
Cottage styl
à la fanfare oprawy
à gerbe dekoracja
Harleian styl
Historyzujące oprawy
Kartuszowa dekoracja
Kołyska
Koronka
Koronkowe oprawy
Kwiaton
Nerka
Plakietowe oprawy
Spirala
Petite tête
Pointillé
Woluta filigranowa
Złotnicze oprawy

Grafika

• 

  Filigranowa dekoracja (1): Oprawa godzinek królowej Ludwiki Marii Gonzagi, 1656, BCzart, Kraków (zaginiona), fot. wg: www.dzielautracone,gov.pl

• 

  Filigranowa dekoracja (1): oprawa złotnicza z dekoracją filigranową, Szwecja, ok. 1700, repr. wg: Sotheby's New York, November 1, 1995

• 

  Filigranowa dekoracja (1): oprawa złotnicza z dekoracją filigranową, przełom XVII i XVIII w., repr. wg: Małecka 2020

• 

  Filigranowa dekoracja (1): barokowa oprawa złotnicza z dekoracją filigranową, prezentowana na Wystawie dzieł sztuki stosowanej w Warszawie w 1881 r. (prawdopodobnie zaginiona), fot. wg: www.polona.pl

• 

  Filigranowa dekoracja (2): dekoracja filigranowa na oprawie Florimonda Badiera, 1640, repr. wg: Devauchelle 1995

• 

  Filigranowa dekoracja (2): dekoracja filigranowa w obrębie kompozycji a la fanfare na oprawie francuskiej z 1661 r., repr. wg: Devaux 1977, s. 129

• 

  Filigranowa dekoracja (2); dekoracja filigranowa na oprawie w typie Le Gascona, Francja XVII w., repr. wg: Devauchelle 1995.jpg

• 

  Filigranowa dekoracja (2): oprawa barokowa z dekoracją filigranową, Francja, 1655, repr. wg: Devauchelle 1995

• 

  Filigranowa dekoracja (2): oprawa angielska z lat 40. XVII w., repr. wg: Nixon, Foot 1992

• 

  Filigranowa dekoracja (2): dekoracja filigranowa na włoskiej oprawie wachlarzowej, ok. 1660, repr. wg: von Arnim 1992

• 

  Filigranowa dekoracja (2): dekoracja filigranowa na niemieckiej oprawie barokowej, pocz. XVIII w., repr. wg: von Arnim 1992

• 

  Filigranowa dekoracja (2): dekoracja filigranowa na oprawie gdańskiej z XVII w., repr. wg: Ogonowska 1993, il. 41

• 

  Filigranowa dekoracja (3): filigranowa (ażurowa) dekoracja na oprawie prawdopodobnie krakowskiej, kon. XV - 1 ćw. XVI w., BN Warszawa, fot. wg: www.polona.pl

• 

  Filigranowa dekoracja (3)(ażurowa), złocona i malowana dekoracja na oprawie weneckiej z 2 poł. XVI w., Biblioteca Nazionale Breidense, Mediolan

• 

  Filigranowa dekoracja (3)(ażurowa) na oprawie niemieckiej z kon. XVI w., wg Voit 2020

Przypisy

1. Loubier 1926, s. 238-248;
2. EWOK 1971, szp. 704-705, 2343;
3. Lewicka-Kamińska 1972, s. 58;
4. Devaux 1977, s. 114-147, 253-255 i in.;
5. Gradowski 1980, s. 74-75;
6. Mazal 1990, il. 173, 179-184, 189-190 i in.;
7. von Arnim 1992, tabl. 80-81, 83-87, 89-97 i in.;
8. Nixon, Foot 1992, s. 58, 62-80;
9. Adler 2010; il. 8/36-8/38, 8/53;
10. Jaroszewicz-Pieresławcew 2016, s. 245;
11. Macchi F. i L. 2002, s. 183-184;
12. Wagner 2016, tabl. XVIII, XXII.

Autor: A.W.