Kartuszowa dekoracja

(także: kartuszowe oprawy, kartuszowa kompozycja)

(fr. reliures à entrelacs [et fond pointillé])

Charakterystyczna dla manierystycznych opraw francuskich l. 50.-60. XVI w. dekoracja okładzin oparta na ornamentalnym kartuszu składającym się ze skomplikowanego układu wstęg (wstęgowy ornament), rollwerków oraz stylizowanych motywów floralnych i symbolicznych, często osadzanych na zakropkowanym, złoconym tle tzw. fond pointillé (zob. pointillé, zn. 1). Ukształtowanie się tych form nastąpiło pod kon. l. 40. XVI w. w dekoracji opraw ze szkoły Fontainebleau poprzez komplikowanie układów arabesek i wstęg (fr. entrelacs), do których zaczęto dodawać elementy rollwerkowe (określane też jako „woluty” – fr. volutes) i motywy symboliczne – w tym monogramy królewskie. Najwykwintniejsze dzieła tej grupy, określane jako reliures à grand decor, mają w centrum superekslibris króla Henryka II otoczony wstęgowymi strukturami kartuszy przeplecionych z wiciami arabeskowymi (fr. rinceaux) na gładkim tle skóry bądź fond pointillé. Inne oprawy dla tego władcy mają bardziej przejrzystą kompozycję – z mniejszym kartuszem rollwerkowym w centrum, ujętym na osiach przez pomniejsze kartusze. Podobną tendencję widać też w niektórych paryskich oprawach dla króla Franciszka II z ok. 1560 r. Równocześnie jednak w pracowniach paryskich m.in. Introligatora Łuku Kupidyna i Gommara Estienne tworzono oprawy o rozbudowanych formach kartuszy z silniej zaakcentowanymi rollwerkami. Jednym z odbiorców takich dzieł był Jean Grolier oraz prominentni, zagraniczni klienci (np. Marcus Fugger), wśród których znajdowali się też Polacy (np. Wacław Ostroróg). Osobną grupą opraw z k. d. są mniejszego formatu dzieła (głównie lyońskie) z wyciskiem plakiety na całej okładzinie, ukazującym złożoną kompozycję kartuszową (określaną jako dekoracja à main levée oraz à la presse). Niektóre formy kompozycji kartuszowych z lat 60. XVI w. wykazują pokrewieństwo z dekoracjami à la fanfare. W 2 poł. XVI w. uproszczone naśladownictwa k. d. pojawiły się na plakietowych oprawach w innych krajach, m.in. Niderlandach i Niemczech. W XVII w. ową manierystyczną formułę dekoracji wyparły nowatorskie ornamenty. Do jej restytucji doszło dopiero w XIX w. na historyzujących oprawach.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
à la fanfare oprawy
Grolierowskie oprawy
Kartusz
Plakietowe oprawy
Pointillé
Rollwerk
Wstęgowy ornament

Grafika

Oprawa z dekoracją kartuszową wykonana dla króla Francji - Henryka II, warsztat królewski, Paryż, ok. 1550, fot. wg Laffitte, Le Bars 1999
Oprawa z dekoracją kartuszową, Paryż, prawdopodobnie 1550, Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, fot. J. Noskowiak, wg Baszko 2021
Oprawa z dekoracją kartuszową, Paryż, prawdopodobnie 1550, fot. wg Opalińska 2009, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie
Oprawa z dekoracją kartuszową wykonana dla Jeana Groliera, Gommar Estinne, Paryż, ok. 1553, fot. wg von Arnim 1992
Oprawa z dekoracja kartuszową, prawdopodobnie Lyon, poł. XVI w., fot. wg Strutyńska 2015, Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu
Oprawa mozaikowa z kartuszową dekoracją, Francja, 2 poł. XVI w., BCzart., MNK, Kraków, fot. wg: www.polona.pl
Oprawa z dekoracją kartuszową, Lyon, po 1550, fot. wg Devaux 1977
Oprawa plakietowa z dekoracją kartuszową, Francja, poł. XVI w., Biblioteca nazionale Braidense, Mediolan
Oprawy plakietowe z kartuszową dekoracją (przerysy), Niemcy 2 poł. XVI w., fot. wg: Schmidt 1925