Rokokowe oprawy: Różnice pomiędzy wersjami

Aktualna wersja na dzień 11:21, 8 maj 2022

Rokokowe oprawy

(ang. rococo bindings; franc. reliures de rococo; niem. Rokoko-Einbände)

Termin stosowany na określenie opraw powstałych między latami 20. a 80. XVIII w. i odznaczających się dekoracją charakterystyczną dla stylu rokoka. Wobec równoczesnego funkcjonowania wielu formuł zdobniczych w introligatorstwie tego okresu, precyzyjne wyznaczenie kryteriów „rokokowości” bywa niełatwe. Abstrahując od nierozstrzygalnego problemu czy rokoko jest osobnym stylem w dziejach sztuki czy zaledwie jednym z nurtów stylistycznych w baroku, faktem jest, że na formę dekoracji opraw z tego czasu wpłynęły zarówno ornamenty nowe (rocaille, koguci grzebień, skrzydło nietoperza), regencyjne (kratka regencyjna, wstęgowo-cęgowy ornament), jak i wywodzące się ze sztuki XVII w. (m.in. chinoiserie, kołyska, koronka, pointilé,). Ornamenty te są na oprawach często wzbogacane motywami o genezie szesnastowiecznej, choć poddane nowej stylizacji (np. maska, waza, lambrekin). Często występują one razem, co zaciera specyfikę stylową dzieł introligatorskich. Wobec tego, do typowych opraw rokokowych należałoby zaliczyć w pierwszej kolejności te z kompozycją rocaille’ową na okładzinach, zazwyczaj urozmaicone chinoisserie’ami. Obok nich, zwłaszcza we Włoszech, częste są dzieła o dekoracji pokrywającej całe okładziny, harmonijnie łączącej ornamenty regencyjne z rocaille i kogucim grzebieniem. Na wielu dziełach kartusz rocaille, przeważnie z kratką regencyjną i kogucim grzebieniem, poddany jest rytmizacji (z natury obcej estetyce rokoku) i przekształcony w pas ornamentalny, tworzący obramienie okładzin (np. warszawskie r. o. Jana C. Stichela i Jana Kilemanna m.in. dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego). Rozwiązanie to jest pokrewne starszej formule dekoracji koronkowych opraw, opartej na obramieniu z koronki. W dziełach rokokowych przybierały one rozmaite formy: imitacji wyrobów koronczarskich, lambrekinu, czy ornamentu wstęgowo-cęgowego. Często do pojedynczej koronki, ciągnącej się po obwodzie okładziny (razem z ramką linearną lub zębami szczura), dodawano wewnętrzną ramę ornamentalną z innym (np. floralnym) wzorem. Jako typowo rokokowe jawią się fantazyjne i delikatne „koronki” z wici roślinnych (nierzadko z elementami rocaille), częściowo odsuwających się od krawędzi okładzin. W ramach chronologicznych rokoka mieszczą się też charakterystyczne dla Francji czasów Ludwika XV i Ludwika XVI mozaikowe oprawy. Jednakże, obok dzieł ozdobionych chinoisseries lub wizerunkami kwiatów, częste są kompozycje o sztywnym rygorze geometrycznym, dalekim gustowi rokokowemu. Prostej kategoryzacji stylowej wymykają się też oprawy z dekoracją pointilé, a zwłaszcza à la fanfare, chroniące m.in. modlitewniki francuskie tworzone pod królewskimi auspicjami: pod względem formalno-stylowym kontynuują one style typowe dla XVII w. Wraz z ugruntowywaniem się 3 ćw. XVIII w. estetyki klasycystycznej, anachroniczne dekoracje rokokowe coraz częściej występowały z nowatorskimi ornamentami (np. meander) lub motywami (antykizująca waza). Przez cały okres rokoka, równolegle z koncepcją bogatej dekoracji okładzin i grzbietu (nierzadko również dublur i wyklejek), funkcjonował wzorzec dzieł o szlachetnej, ale powściągliwej formie. Profuzja ornamentyki koncentruje się w nich na grzbietach; okładziny pozostają puste lub ozdobione jedynie centralnym motywem (np. superekslibrisem z herbem w rocaille’owym kartuszu).

W konsekwencji, wielonurtowość zdobnictwa introligatorskiego ery rokoka zmusza do ostrożności w sferze nazewniczej. Obok dzieł par excellence rokokowych (z dekoracją rocaille), funkcjonowały bowiem oprawy o dekoracji trudnej do jednoznacznej klasyfikacji stylowej. Są to raczej dzieła o określonym typie dekoracji powstałe w okresie, w którym rozwijał się styl rokokowy.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Barokowe oprawy
Chinoiserie
À la fanfare oprawy
Klasycystyczne oprawy
Koguci grzebień
Kołyska
Koronka
Koronkowe oprawy
Kratka regencyjna
Lambrekin
Mozaikowe oprawy
Pointillé
Rocaille
Skrzydła nietoperza
Waza
Wstęgowo-cęgowy ornament
Zęby szczura

Grafika

• 

  Oprawa rokokowa, Francja, lata 50 - pocz. lat 80. XVIII w., repr. wg: Mazal 1990, nr kat. 212

• 

  Oprawa rokokowa (z dekoracją mozaikową), L.-F. Lemonnier, Francja, przed 1746, repr. wg: Mazal 1990, nr kat. 204

• 

  Oprawa rokokowa z superekslibrisem Madame de Pompadour, repr. wg: Wittock, 2009, nr kat. 31

• 

  Opawy rokokowe z superekslibrisami Stanisława Leszczyńskiego, Pierre-Paul Dubuisson, Paryż 1751, Bm, Nancy, fot. wg: Jurkowlaniec 2005

• 

  Oprawa rokokowa, Francja lub Niemcy, ok. 1770, repr. wg: Mazal 1990, nr kat. 213

• 

  Oprawa rokokowa, Wiedeń, 1741, repr. wg: Mazal 1990, nr kat. 226

• 

  Oprawa rokokowa, Wiedeń, ok. 1747 r., repr. wg: von Arnim 1992, tabl. 112

• 

  Oprawa rokokowa, Wiedeń, prawdopodobnie lata 60. XVIII w., repr. wg: Wagner 2020, nr kat. 168

• 

  Oprawa rokokowa, Lipsk, po 1771 r., repr wg: Jaeger 2002, nr kat. 123

• 

  Oprawa rokokowa, Jan C. Stichel lub Jan Kileman, Warszawa, ok. 1775 r., BTNP Płock, repr. wg: Wagner 2020, nr kat. 169

• 

  Oprawa rokokowa z superekslibrisem papieża Piusa VI, po 1775 r., Biblioteka Raczyńskich, Poznań, fot. A. Wagner

• 

  Oprawa rokokowa, Włochy, 1782, repr. wg: Bologna 1998, s. 143

• 

  Oprawa rokokowa, Johann (John) Baumgarter, Anglia, ok. 1780, fot.: domena publiczna

Przypisy

1. Loubier 1926, s. 248-267;
2. Michon 1956;
3. EWOK 1971, szp. 1716-1717;
4. Devaux 1977, s. 151-199;
5. De Morant 1981, s. 361-394;
6. Mazal 1990, nr kat./tabl. 207-215, 218-239, 241-242;
7. von Arnim 1992, nr kat./tabl. 107-126, 129-132, 134-136 i in.;
8. Nixon, Foot 1992, s. 93-94;
9. Kozakiewicz 1996, s. 351-352;
10. Bologna 1998, s. 132-139. 143-151;
11. Macchi F. i L. 2002, s. 408;
12. Wagner 2020, nr kat./il. 168-174.

Autor: A.W.