Mozaikowe oprawy
(fr. reliures de mosaïque, niem. Mosaikeinbände)
Spis treści
I. Definicja i typologia dekoracji mozaikowej
Dekoracja uzyskana przez wprowadzanie obcych elementów barwnych. Podstawowym materiałem do komponowania mozaiki na oprawie książki jest skóra, ale wykonywano także mozaiki z innych materiałów, takich jak pergamin, drewno, masa perłowa, metal, słoma czy papier. W introligatorstwie rzadko mamy do czynienia z podstawową mozaiką, czyli ułożeniem całej powierzchni okładzin z barwnych kawałków materiału, najczęściej obleczenie stanowi jeden użytek materiału, w którym mozaika wykonana jest metodą →intarsji, przez czyli wprowadzenie obcego materiału w miejsce wyciętego fragmentu materiału obleczeniowego, lub aplikacji, czyli nałożenia obcego materiału na wierzch. Pod względem technologicznym wyróżnić należy także półintarsję, czyli usunięcie na opracowywanym obszarze zewnętrznej warstwy materiału zasadniczego i wprowadzenie w to miejsce wstawki; na gotowym obiekcie trudno odróżnić ją od intarsji. Uproszczonym sposobem uzyskania barwnych pól było ich malowanie.
Mozaika skórzana
(fr. mosaïque de cuir; niem. Ledermosaik)
Ogólna nazwa na dekorację mozaikową, która najczęściej była wykonywana ze skóry. Mozaika skórzana ma swe źródło w introligatorstwie islamskim, w oprawach europejskich stosowana od XVI w. Najwcześniejsze mozaiki stanowiły tło do dekoracji złoconej, w kompozycji wyodrębniano barwne pola pod tłoczki lub plakiety, tworzono barwne listwy. Mozaiką można też tworzyć tworzyć wielobarwne kompozycje.
Mozaika właściwa
(intarsja) (ang. inlay; fr. mosaïque bord à bord, mosaïque mosaïque à bord franc; niem. Lederintarsie, Ledereinlage)
Mozaika właściwa jest wykonywana ze skóry tej samej grubości co obleczenie, jeszcze przed naklejeniem obłóczki na okładkę. Kawałki barwnych skór podkleja się bibułką dla usztywnienia. Projekt kompozycji przerysowany na kalce przykleja się do spodniej strony skóry. Kawałki skóry przeznaczone na wstawki układa się w odpowiednich miejscach, unieruchamia pinezkami i jednocześnie wycina rysunek w obu warstwach. Po usunięciu wyciętych fragmentów wstawia się elementy z barwnych kawałków skóry, skleja wszystkie części "na styk" a następnie całość podkleja bibułką. W ostatniej fazie nakleja się przygotowaną skórę na okładkę. Do techniki intarsji używano także innych materiałów: macicy perłowej, szyldkretu, słomy.
Mozaika nakładana
(nakładka skórzana, aplikacja) (ang. onlay; fr. mosaïque sertie; niem. Lederauflage)
Mozaika wykonywana jest z cienko zszarfowanej skórki, do mozaiki najlepiej nadaje się skóra kozia. Pierwszą fazą stworzenia kompozycji dekoracyjnej jest wykonanie na okładce konturu metodą ślepego tłoczenia przy użyciu tłoków liniowych oraz łukowych. Następne ze skórek wycinane są kształty, odpowiadające poszczególnym polom mozaiki, naklejane a po wyschnięciu ponownie obwiedzione ślepym tłoczeniem.
Dla wykonania mozaikowego tła pod wycisk, zszarfowana skórka jest podklejana bibułką, następnie wykonuje się na niej lekki wycisk tłoka, precyzyjne wycina kontury, usuwa bibułkę, a skórkę nakleja we właściwym miejscu. Po wyschnięciu ponawia się poddruk a następnie gruntuje białkiem i wykonuje złocenie. Barwne mozaikowe tło może zostać zastąpione przez podmalowanie miejsca na skórze farbami spirytusowymi lub olejnymi.
Mozaika warstwowa
(mozaika wypukła, panelowa) (fr. mosaïque bombée)
Mozaika warstwowa powstaje z odrębnych tekturowych lub kartonowych elementów oklejonych zszarfowaną skórą, której brzegi podwinięto i podklejono. W ostatniej fazie przygotowane elementy nakleja się na okładkę.
Maril
(mozaika piórkowa) (ang. feathered leather onlay; niem. Lederfederauflage)
Technika mozaiki skórzanej opracowana przez Philippa Smitha w l. 70. XX w. Z licowej strony skóry ścinane są cienkie, przypadkowych kształtów skrawki przypominające piórka. Następnie różnokolorowe skrawki naklejane są na skórę okładki tworząc obrazek.
Mozaika ze słomy
(fr. marqueterie de paille, niem. Strohintarsia)
Sposób dekorowania okładek przez wprowadzanie motywu wykonanego ze słomy. Łodyżki słomy są moczone, rozcinane, prasowane, i naklejane obok siebie na papier. Na tak przygotowanym materiale rysowany jest kształt przyszłej wstawki. Słomiana sklejka jest umieszczana na skórzanej okładce i ostrym nożem są wycinane jednocześnie obie warstwy (słomy i skóry). Po usunięciu skóry wkleja się motyw ze słomy i całość zaprasowywuje. Technika formowania mozaiki ze słomy była znana w sztuce ludowej od pocz. XVIII w., często stosowana w dekoracji szkatułek. Na oprawach książek pojawiła się w 1. poł. XX w.
II. Historia
Przez całe średniowiecze barwność zdobień na skórzanych oprawach europejskich osiągano technikami malarskimi (malowane oprawy). Islamską technikę mozaikowego dekorowania obleczeń i dublur zapożyczyli w XVI w. introligatorzy weneccy, stosując ją na orientalizujących oprawach: w uprzednio wycięte fragmenty skóry okładzin wkomponowywano centralny medalion i narożne ćwierćmedaliony wykonane z innej, cienkiej skóry i pokryte dekoracją ornamentalną. Dało to początek introligatorskiej mozaice właściwej (intarsji), obok której przed poł. XVI w. pojawił się też prostszy wariant techniki, tj. nakładki skórzane (aplikacje) na skórze obleczenia. Przykłady jej zastosowania znane są np. z niektórych opraw grolierowskich, ale też z renesansowych opraw polskich (podkładka papierowa). W tym samym stuleciu, ze względu na pracochłonność nowatorskiej techniki, nadal praktykowano malowanie wydzielonych pól (najczęściej wstęg lub centralnych medalionów i kartuszy) farbami woskowymi. Taka koncepcja urozmaicenia formy dekoracji okładzin rozpowszechniła się ok. poł. XVI w. we Francji, gdzie z malowanych m.in. na czarno, biało i czerwono wstęg obwiedzionych złoconymi konturami tworzono rozbudowane kompozycje kartuszowej dekoracji. Pod kon. XVI w. efektowne, wielobarwne dekoracje malowane farbami lakierowymi tworzono też w Niemczech, np. na oprawach z warsztatu Weischnerów w Helmstedt. Około poł. XVI w. popularność we Francji zaczęła jednak zdobywać technika intarsji: różnobarwne pola wzbogacone złoceniami w ich wnętrzu i na krawędziach wybijają się z tła obleczenia m.in. na oprawach à la fanfare i w orientalizującym stylu (odosobnione przykłady takich dzieł tworzono też w Polsce w kon. XVI w.). Odtąd formuła tworzenia dwu- lub kilkubarwnych mozaik skórzanych w zgeometryzowanych polach, na których wyciskano bogate złocenia, na trwałe zagościła w repertuarze introligatorów francuskich (np. arcydzieła Florimonda Badiera i jego naśladowców, XVII w.) oraz innych krajów zachodnioeuropejskich (np. Samuela Mearne i jego kręgu w Anglii, 4 ćw. XVII w.).
Kolejna faza rozkwitu tej techniki zdobniczej, ale w wariancie nakładek skórzanych/aplikacji, przypadła na lata 1715-1775 we Francji. W pracowniach wybitnych introligatorów, jak Augustin Duseuil († 1746) i Antoine-Michel Padeloup († 1758), a w późniejszym czasie Nicolas-Denis Derome († 1790), powstało wówczas około 370, obecnie zidentyfikowanych, reliures mosaïquées o zazwyczaj niewielkim formacie 8°. W dziełach tych kilkubarwna mozaika z bogatymi złoceniami wyciskanymi z tłoków (niekiedy również z elementami malowanymi) pokrywa okładziny i grzbiet, tworząc kompozycje geometryczno-floralne, floralne o układzie symetrycznym lub jako swobodniejsze wizerunki kwiatów zajmujących całe okładziny, jak również w zrytmizowanych układach „kafelkowych” zwanych dekoracją à répétition. Ową wyrafinowaną technikę adaptowano w innych krajach, w których jednak dominowała praktyka imitowania mozaiki poprzez różnobarwne malowanie wstęg (np. kompozytowa dekoracja) i drobniejszych detali kompozycji na okładzinach i grzbiecie.
Jako synonim luksusowości mozaikę w wariancie „intarsji” oraz „aplikacji” stosowano na oprawach klasycystycznych i empirowych, zazwyczaj poddając ją rygorom kompozycji geometrycznych (głównie ram) ze złoceniami. Szczególnie efektownie prezentują się mozaiki na à la cathédrale oprawach z 2 ćw. XIX w., na których imitują barwność gotyckich witraży w złoconych maswerkach i rozetach. Ok. poł. XIX w. upowszechniły się we Francji, a potem innych krajach zachodnioeuropejskich, oprawy wydawnicze ze skóry lub jej tekstylnych imitacji (percaline), z bogatą, złoconą dekoracją plakietową, w którą wkomponowywano elementy mozaikowe. Równocześnie tworzono technicznie doskonałe oprawy historyzujące, w których mniej lub bardziej swobodnie naśladowano mozaiki z dzieł XVI-XVIII w. Wpisujące się w ten nurt prace słynnego francuskiego introligatora Henri-Mariusa Michela, zapowiadały epokę nowatorskich rozwiązań stylowych w mozaikach na oprawach secesyjnych z kon. XIX-pocz. XX w. (np. dzieła Pétrusa Rubana i René Wienera). Techniczną perfekcją i odważną – na ogół zgeometryzowaną – formą cechują się mozaiki na oprawach art déco (np. Pierre Legraina i Rose Adler) z l. 20-30. XX w. Analogiczne cechy mają dzieła, w których podjęto dialog z nurtami sztuki nowoczesnej, w tym zwłaszcza abstrakcją geometryczną i surrealizmem (np. Paul Bonnet, Henri Creuzevault). Podobny kierunek poszukiwań formalnych obierany jest do dnia dzisiejszego w twórczości introligatorów-artystów. Wśród nich dostrzegalne jest upodobanie do różnorakich zestawień barwnych i kształtów (od skrajnie uproszczonych po niezwykle skomplikowane), współgrających z liternictwem (złoconym lub mozaikowym), jak również złoceniami i srebrzeniami. Obok tego podtrzymywany jest nurt historyzujący, czerpiący w sferze technicznej i formalno-stylowej ze spuścizny introligatorstwa nowożytnego.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Ćwierćmedalion
à la fanfare oprawy
Inkrustacja
Intarsja
Islamskie oprawy
Kompozytowa dekoracja
Malowane oprawy
Medalion
Orientalizujące oprawy
Podkładka papierowa
à répétition dekoracja
Szyldzik
Wstęga
Grafika
Oprawa mozaikowa o dekoracji kartuszowej z księgozbioru Jeana Groliera, Paryż, warsztat nieznany, ok. 1550-1555, fot. reliures.bnf.fr
Francuska oprawa z 2 poł. XVI w., o dekoracji w typie kartuszowym z malowanymi elementami imitującymi barwną mozaikę, fot. i zb. Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu
Odosobniony przykład zastosowania techniki mozaikowej w typie islamskim na polskiej oprawie orientalizującej z kon. XVI w.
Oprawa mozaikowa z dekoracją filigranową, Florimond Badier, ok. poł. XVII w., fot. wg gallica.bnf.fr
Oprawa mozaikowa o kompozycji à répétition, warsztat Antoine-Michel Padeloupa, ok. 1730, fot. reliures.bnf.fr
Oprawa mozaikowa z monogramem Marii-Józefy Saskiej, warsztat L.-F. Le Monniera, Paryż, 1747, fot. reliures.bnf.fr
Zbliżenie detali kompozycyjnych na francuskiej oprawie mozaikowej z XVIII w., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Zbliżenie detali na francuskiej oprawie mozaikowej o dekoracji à la cathédrale, XIX w., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Zbliżenie detali na francuskiej oprawie wydawniczej o dekoracji mozaikowej, XIX w., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Zbliżenie detali kompozycyjnych na oprawie mozaikowej (historyzującej - neorokokowej) z pocz. XX w., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Oprawa mozaikowa w stylu secesyjnym, René Wiener, Nancy, ok. 1900, repr. wg Wittock 2008
Oprawa mozaikowa w stylu art déco, Rose Adler, 1928, repr. wg Peyré, Fletcher 2004
Współczesna oprawa mozaikowa o formie historyzującej, A. Palomino Olalla, Hiszpania, 1992, repr. wg Fernández 1994
Współczesna oprawa mozaikowa, Micheline de Bellefroid, 1986, repr. wg Wittock 2008
Przypisy
- A. Semkowicz, Introligatorstwo, Kraków 1948, s. 144-147.
- P. Smith, New directions in bookbinding, London 1974, s. 52-59.
- H. Lüers, Das Fachwissen des Buchbinders, ed. 2, Suttgart 1941, s. 241-244.
- V. Zbořilová, Aplikace ze slamy na knize, w: Sborník XVI mezinárodní seminář Společenstva českých knihařů, Kyjov 2012, s. 15-16.
- Michon Louis-Marie, Les reliures mosaïquées du XVIIIe siècle, Paris 1956
- Szwejkowska Helena, Książka drukowana XV - XVIII wieku. Zarys historyczny, Wrocław 1975, s. 294-296;
- Devaux Yves, Dix siècles de reliure, Paris 1977, s. 192-194 i in.;
- Europäische Einbandkunst aus sechs Jahrhunderten. Beispiele aus der Bibliothek Otto Schäfer. Ausstellung vom 11. Oktober 1992 bis 28. März 1993 Bibliothek Otto Schäfer, Katalogbearbeitung Manfred von Arnim, Schweinfurt 1992, kat. 161, 217 i in.;
- Malavieille Sophie, Reliures et cartonnages d'éditeur en France au XIXe siècle, (1815-1865), Paris 1985, s. 106-107 i in;
- Devauchelle Roger, La reliure. Recherches historiques, techniques et biographiques sur la reliure française, Paris 1995, s. 120, 125-134 i in.;
- Macchi Federico, Macchi Livio, Dizionario illustrato della legatura, Milano 2002, s. 317-320;
- Barber Giles, Around the Padeloup and Derome workshops: gold-tooled Parisian bindings of the eighteenth century, [w:] Eloquent witnesses. Bookbindings and their history, ed. by Mirjam M. Foot, 2004, s. 185-191;
- Une vie, une collection. Cinq siècles d’art et d’histoire à trawers le livre et sa reliure. Exposition à la Bibliotheca Wittockiana du 10 octobre 2008 au 28 févier 2009, Dijon 2008, kat. 86-89 i in.
Autor: E.P., A.W.
