Kapitałka

Kapitałka

(dzierganka) (ang. endband, headband, niem. Das Kapital, das Kapitalband, fr. tranchefile, wł. capitello, duń. kapitaelbånd, hol. kapitaal, nor. kapitalbånd, hiszp. cabezada, szw. Kapitälband, cz. kapitálek, fiń, reunusnuaha, kapiteelinauha)

Element kodeksów znajdujący się na górze i dole grzbietu bloku, pełniący funkcję strukturalną i/lub dekoracyjną. Kapitałka jest zazwyczaj równa wysokości okładki lub jest niższa, ale niekiedy wystaje ponad nią. Kapitałki w najwcześniejszych kodeksach były elementem systemu szycia - końcowym zwięzem (zazwyczaj skórzanym) wokół którego zawijała się nić, przechodząc z jednej składki do kolejnej. Kapitałki w okresie późnego średniowiecza doszywano do bloku. Celem ochrony grzbietów składek przed rozerwaniem przez nić, stosowano podkładkę z paska pergaminu lub skóry, a obszyty rdzeń był, podobnie jak zwięzy, przewleczony przez otwory w okładzinach. W tym okresie występowały także kapitałki z uchem, kapitałki szyte na tzw. bazie oraz zaplatane z rzemieni. Od XVI w. kapitałki zaczęły tracić swoją funkcję konstrukcyjną, a dominującą stała się funkcja dekoracyjna. Najczęściej stosowano kapitałki przyklejane, przy czym początek ich występowania określa się na koniec XV wieku (Niemcy). Kapitałka przyklejana składała się ze sznurkowego, pergaminowego lub skórzanego rdzenia owiniętego tkaniną lub pergaminem (tzw. podkładka kapitałki). Tak przygotowaną bazę przyklejano do bloku, przy czym skraje podkładki zazwyczaj wystawały poza blok i były przyklejone do wewnętrznej strony okładzinówek. Na tak wykonanej bazie wykonywano ozdobne szycie.

Angielski termin określający kapitałkę - „endband”, oznaczający w dokładnym tłumaczeniu „zwięz końcowy” rozpropagował od 1967 r. Christopher Clarkson. Clarkson zaznaczył, że kapitałki te będąc elementem systemu szycia, służyły jednocześnie do montażu okładzin przy bloku. Termin „endband” z czasem został poszerzony i zaczęto go stosować do określania wszystkich rodzajów poziomych pasków na końcach grzbietów, mogących pełnić funkcję zarówno strukturalną, jak i dekoracyjną.

Klasyfikacja kapitałek

• Kapitałki ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalne
  • kapitałka koptyjska
  • kapitałka etiopska
  • kapitałka islamska
  • kapitałka bizantyńska
    • kapitałka grecka
    • kapitałka armeńska
    • kapitałka syryjska
• Kapitałki ksiąg świata zachodniego
  • kapitałka z uchem
    • kapitałka karolińska
    • kapitałka romańska
  • kapitałka integralna
  • kapitałka podstawowa
    • kapitałka gotycka
  • kapitałka ze szwem zeszytowym
  • kapitałka podstawowa z obszyciem
  • kapitałka podstawowa z oplotem
  • kapitałka obszywana bezpośrednio
    • kapitałka niemiecka
    • kapitałka francuska
  • kapitałka przyklejana
    • tkaninowa
    • papierowa
    • skórzana
    • pergaminowa
    • z obszyciem
    • z doszyciem
    • maszynowa

Elementy budowy kapitałek

• Kapitałka podstawowa
• Kapitałka złożona
• Rdzeń
• Rdzeń podstawowy
• Rdzeń dodatkowy
• Rdzeń montażowy (Koniec montażowy kapitałki)
• Podkładka
• Obszycie podstawowe
• Obszycie dekoracyjne
• Oplot dekoracyjny
• Stopka

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Kapitałka armeńska
Kapitałka bizantyńska
Kapitałka przyklejana
Kapitałka etiopska
Kapitałka francuska
Kapitałka gotycka
Kapitałka grecka
Kapitałka integralna
Kapitałka islamska
Kapitałka karolińska
Kapitałka koptyjska
Kapitałka niemiecka
Kapitałka obszywana bezpośrednio
Kapitałka podstawowa
Kapitałka podstawowa z oplotem
Kapitałka romańska
Kapitałka syryjska
Kapitałka ze szwem zeszytowym
Kapitałka złożona
Kapitałkowanie
Szycie na kapitałkę
Stópka

Bibliografia

1. Adam Paul, Das Kapital, „Archiv für Buchbinderei”, 1911, nr 11, s. 53-61.
2. Adam Paul, Die griechische Einbandkunst und das frühchristliche Buch, „Archiv für Buchbinderei”, 1923, nr 23, s. 89-91.
3. Boudalis Georgios, Endbands in greek-style bindings, „Paper Conservator”, 2007, t. 31, nr 1, s. 29-49.
4. Cermanova T., Kapitalek, dulezity prvek knizni vazby a jeho funkce, praca licencjacka, Univerzita Pardubice, Pardubice 2008.
5. Dorębska M., Praca magisterska teoretyczno-badawcza: Kapitałka-historia, rodzaje, terminologia, (promotor: M. Pronobis-Gajdzis), UMK, Toruń 2018.
6. Encyklopedia Wiedzy o Książce, pod red. A. Birkenmajer, Wrocław 1971, sp.1106.
7. Evetts D.M., Traditional Islamic Chevron Headband, „Guild of Book Workers Journal”, 1981, t. 19, nr 1, s. 30-35.
8. Fischer B., Sewing and Endband in the Islamic Technique of Binding, „Restaurator” 1986, t. 7, s. 181-201.
9. Gacek A., Arabic bookmaking and terminology as portrayed by Bakr al-Ishbīlī in his Kitāb al-taysīr fī șinā’at al-tasfīr, “Manuscripts of the Middle East”, 1991, t.5, s. 106-113.
10. Gast Monica, A History of Endbands Based on a Study by Karl Jäckel, „The New Bookbinder“, 1983, t. 3, s. 42-58.
11. Giuffrida Barbara, Book Conservation Workshop Manual Part Three: Endbands, „The New Bookbinder” 1982, t. 2, s. 29-39.
12. Heinz Adolf Th. E., Über Heft- und Bindeweisen von Handschriften aus der Karolinger Zeit, „Archiv für Buchbinderei”, 1938, nr 38, s. 33-38.
13. Hille Jenny, Merian Sylvie L., The Armenian Endband: History and Technique (3-Article), „The New Bookbinder”, 2011, t. 31, s. 45 – 60.
14. Jäckel K., Alte Techniken des Buchbinderhandwerks in der modernen Schriftgutrestaurierung, 2: Das Kapital, „Bibliotheksforum Bayern“, 1975, t. 3, s. 207-219.
15. Jäckel K., Vom Stechen alter Handschriftenkapitale, „Allgemeiner Anzeiger für Buchbindereien“, 1961, nr 74, s. 288-291.
16. Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 14, 44, 60, 340, 393, 431.
17. Szirmai John A., The Archeology of medieval bookbinding, London & New York 2017, s. 39, 49, 57-58, 76-77, 121-126, 159-161, 203-215.
18. Vezin J., Les reliures caroligiennes de cuir á décor estampé de la Bibliothéque Nationale de Paris, „Bibliothéque de l’Ecole des chartes”, 1970, nr 128, s. 81-113.

---

Autor: M.P.B