Kapitałka bizantyńska
Spis treści
Kapitałka bizantyńska
(ang. Byzantine/Greek/Greek-style endband, niem. das byzantinisches Kapital, fr. tranchefile byzantine/grecque, hol. byzantijns kapitaal, cz. řecký kapitálek)
Ogólne określenie kapitałek kodeksów powstałych w obszarze basenu Morza Śródziemnego i orientalnych, tzw. kultury Bizancjum, trudnej do zdefiniowania obszarowo i chronologicznie. Określono zatem kryteria definiujące kodeksy bizantyńskie:
- szycie ściegiem łańcuszkowym na więcej niż dwóch stacjach
- zabezpieczenie grzbietu tkaniną zachodzącą na zewnętrzną część okładzin
- płaski grzbiet
- drewniane okładziny zwykle z rowkowanymi krawędziami (górną i dolną), połączone z blokiem nicią
- okładziny tych samych wymiarów co blok
- zachodzące na kilka cm na górne i dolne krawędzie okładzin
- zapięcia typu paskowego z zaczepem bolcowym (ang. peg and strap).
Do grupy tej zakwalifikowano kapitałki greckie, armeńskie i syryjskie. Niektórzy z autorów wyodrębniają z tej grupy kapitałki greckie, klasyfikując je w kapitałkach zachodnioeuropejskich. Słuszniejszym wydaje się jednak zakwalifikowanie ich do grupy kapitałek wschodnich ze względu na ich podobieństwo do kapitałek koptyjskich, syryjskich, gruzińskich, armeńskich i wczesnych islamskich.
Kapitałki kodeksów bizantyńskich zazwyczaj obejmują grzbiet bloku i część okładzin, przy czym pomimo wprowadzenia ich w specjalne wyżłobienia w krawędziach okładzin, wystają nad nimi. Składają się zwykle z szycia podstawowego, które pełni głównie funkcję konstrukcyjną i dekoracyjną obszycia. Znane są jednak przypadki, w których szycie podstawowe nie ma istotnego znaczenia konstrukcyjnego oraz takie, w których obszycie jest dla konstrukcji bardzo istotne. Kapitałki mogą być bezrdzeniowe (Typ I) lub posiadać pojedyncze (Typ II) lub podwójne rdzenie (Typ III) ze sznurka lub skóry, mocowane nicią przez tunele lub otwory w krawędziach okładzin i zadzierzgiwane o grzbiety składek. Obszycie dekoracyjne stanowi zwykle kolorowy haft w zygzak na bazie ze sznurkowego rdzenia mocowanego niebarwioną nicią do okładzin i bloku. Tak powstałą osnowę (ang. warp) przeplatano nicią lub nićmi w innym/innych kolorze/kolorach, co pozwalało uzyskać różne zygzakowate wzory, zależnie od ilości kolorów i nici osnowy. Odmianą tej kapitałki jest kapitałka z dodatkowym rdzeniem z cienkiego sznurka, który również obszywano kolorową nicią. Kapitałki te pod względem wzoru obszycia wyglądają podobnie do islamskich, zdecydowaną różnicą jest jednak połączenie rdzenia kapitałki bizantyńskiej z okładzinami. Jako najbardziej typową kapitałkę bizantyńską określa się (Szirmai) kapitałkę na dwóch rdzeniach sznurkowych najczęściej równej grubości, umieszczonych jeden na drugim, obszytych taką samą nicią jak blok, prowadzoną w skos na dolnym rdzeniu i pionowo na górnym. Znane są także kapitałki na dwóch rdzeniach ze wzorem jodełki i łańcuszkiem wyszytym na rdzeniu górnym, popularne na kodeksach z XV – XVI wieku.
Typ I
Kapitałka bezrdzeniowa, stanowi ją nić przewleczona przez otwory w okładzinach i składkach, prowadzona na okrętkę. Najczęściej spotykana jest we wczesnych kodeksach syryjskich i gruzińskich (X – XIV wiek), czasem także w greckich (il. 1). Inny rodzaj kapitałki bez rdzenia stanowi rozwiązanie podobne do poprzedniego z dodatkowym zadzierzgnięciem za nić z poprzedniej składki. Najprawdopodobniej ten rodzaj kapitałki wywodzi się z kapitałek koptyjskich (il. 2).
Typ II
Kapitałki z pojedynczym rdzeniem mogą składać się tylko z obszytego nicią rdzenia (samo szycie podstawowe Typ IIa) lub z szycia podstawowego i wykonanego na nim dekoracyjnego obszycia (Typ IIb).
Typ IIa
Kapitałki z pojedynczym rdzeniem bez dekoracyjnego obszycia. Szycie konstrukcyjne mocujące rdzeń do bloku jest jedynym szyciem kapitałki. Nić w związku z tym jest identyczna, jak użyta do szycia bloku lub inna lecz najczęściej w naturalnym kolorze, rzadziej barwna. Nić mogła być prowadzona:
- na okrętkę z zadzierzgnięciem za grzbiet każdej składki; ang. helical with core (il. 3)
- na okrętkę w sposób zwarty, tj. z dodatkowymi oplotami wokół rdzenia(il. 4)
- w ósemkę w sposób zwarty, ang. figure-of-eight (il. 5)
- na sposób grecki, tj. nić prowadzona pionowo na rdzeniu i ukośnie pod nim; ang. Greek-on-one-core (il. 6)
Typ IIb
Kapitałki z pojedynczym rdzeniem z dekoracyjnym obszyciem.
- Tkane. Obszycie wykonane metodą tkania, wykorzystujące nici szycia podstawowego jako osnowę, a nici obszycia jako wątek. Nici wątku są prowadzone prostopadle do osnowy i przeplatane z nią, ale nie są przeplatane ze sobą; rezultatem jest wzór przypominający drobną kratkę; ang. woven (il. 7)
- Przeplatane. Obszycie podobne do tkania, wykorzystujące szycie podstawowe jako osnowę i obszycie zewnętrzne jako wątek. Nici wątku są przeplatane z nićmi osnowy oraz ze sobą – w rezultacie otrzymywany jest wzór zygzaka. Wykorzystywane jest przeplatanie proste, w którym wszystkie nici wątku są przeplatane ze sobą i z nićmi szycia podstawowego oraz przeplatanie częściowo obejmujące, w którym jedna z nici obszycia jest prowadzona za lub przed szyciem podstawowym; ang. twined, plain twining (przeplatanie proste), partial wrapped twining (przeplatanie obejmujące) (il. 8)
- Szyte. Obszycie wyglądające jak kapitałka podstawowa z szyciem zwartym ze stopką na bloku, ale wykonane w oparciu o szycie podstawowe, a nie sam rdzeń, przypomina kapitałki zachodnie; ang. sewn, sewn with front bead, Western Armenian endband, Armeno-European front-bead endband (il. 9)
Typ III
Kapitałki z dwoma lub więcej rdzeniami (ang. with additional cores) mogą składać się tylko z obszytych nicią rdzeni (samo szycie podstawowe Typ IIIa) lub z szycia podstawowego i wykonanego na nim dekoracyjnego obszycia (Typ IIIb).
Typ IIIa
- szycie na sposób grecki, tj. nić prowadzona pionowo na górnym rdzeniu i ukośnie na dolnym; ang. Greek-on-two-cores (il. 10a, 10b)
- szycie w jodełkę z łańcuszkiem szczytowym; ang. divided-chevron-and-crowning-chain-stitch (il. 11)
Typ IIIb
- Przeplatane. Obszycie wykonywane metodą przeplatania całkowicie obejmującego, w którym nici obszycia są przeplatane ze sobą i z nićmi szycia podstawowego, obejmując i zasłaniając rdzenie dodatkowe. Metodą to wykonywano obszycie m. in. tradycyjnych kapitałek armeńskich i niektórych towarzyszących kodeksom syryjskim; ang. twined, full wrapped twining (przeplatanie całkowicie obejmujące)(il. 12)
- Szyte (ang. sewn)ściegiem w jodełkę i rdzeniem szczytowym. Obszycie wykorzystuje rdzeń szycia podstawowego i dwa rdzenie dodatkowe. Jodełka wykonywana jest na szyciu podstawowym i rdzeniu dodatkowym podobnej grubości, a cieńszy rdzeń dodatkowy (szczytowy) obszywany jest pionowo; ang. divided-chevron-and-crowning-core (il. 13)
- Szyte ściegiem krzyżowym i rdzeniem szczytowym. Obszycie wygląda podobnie jak obszycie ściegiem w jodełkę z rdzeniem szczytowym, ale wykonane ściegiem krzyżowym z tylko jednym rdzeniem dodatkowym (szczytowym); ang. compact-chevron-and-crowning-core (il. 14)
- Szyte ze stopką na bloku i rdzeniem szczytowym. Obszycie nicią prowadzoną pionowo, ze stopką na bloku i z jednym dodatkowym rdzeniem na szczycie kapitałki; ang. sewn-with-front-bead-and-crowning-core (il. 15)
- Przeplatane i szyte lub tkane i szyte. Obszycia wykonywane metodami łączącymi przeplatanie i szycie lub tkanie i szycie; ang. twined/woven and sewn
Kapitałki bizantyńskie poza schematem, inne
- Kapitałka odwrócona. Kapitałka składająca się z szycia podstawowego na okrętkę bez rdzenia oraz z osobnego paska pergaminu, który najpierw oprowadzano nicią w naturalnym kolorze (osnowa), a następnie obszywano nićmi kolorowymi (wątek). Po obszyciu pasek ten doszywano do składek na okrętkę; ang. the reverse procedure endband (il. 16)
- Kapitałka Iviron. Kapitałka składająca się z szycia podstawowego na jednym rdzeniu, rdzenia dodatkowego i osobno utkanego paska z kolorowych nici. Pasek łączono z szyciem podstawowym przez doszycie, a następnie doszywano rdzeń dodatkowy, ang. the Iviron endband (il. 17)
Najbardziej znane przykłady kapitałek bizantyńskich pochodzą z okresu między X a XVII wiekiem, przy czym w XVI w. odnotowuje się wyraźne wpływy zachodnie. Ze względu na przedłużanie kapitałek bizantyjskich na krawędź okładzin, oblekanie tych kodeksów wymagało specyficznej techniki. Skórzane obleczenie zwykle jest naciągnięte na kapitałkę, kryjąc ją częściowo, powstają w ten sposób charakterystyczne daszki. O ile opracowanie daszków w miejscu grzbietu nie wymagało wypracowania specjalnej techniki, o tyle przykrycie kapitałek nad okładzinami było bardziej skomplikowane. Zidentyfikowano dwa zasadnicze sposoby opracowania skóry wokół wystających nad okładziny kapitałek. Wykonywano krótkie nacięcie skóry na końcu kapitałki, jedną częścią skóry oklejano krawędź okładziny, wprowadzając ją pod kapitałkę, z drugiej części formowano daszek. Inna metodą było uformowanie daszka z skóry obleczeniowej, a oklejenie krawędzi okładziny pod kapitałką oddzielnym kawałkiem skóry.
Zobacz też
Daszek
Kapitałka
Kapitałka armeńska
Kapitałka grecka
Kapitałka islamska
Kapitałka syryjska
Grafika
Kapitałka bizantyńska zamocowana w okładzinie z wykorzystaniem tuneli
Resztki nici mocujących uszkodzoną kapitałkę bizantyńską w okładzinie
Kapitałka bizantyńska przedłużona na krawędzie okładzin
Drobne tłoczenia na krawędzi okładziny przy kapitałce bizantyńskiej
Kapitałka bizantyńska podstawowa ze ściegiem dzierganym
Kapitałka bizantyńska z szyciem podstawowym z jednym rdzeniem; widoczne są resztki obszycia zewnętrznego we wzór zygzaka
Kapitałka bizantyńska podstawowa szyta w ósemkę
Kapitałka bizantyńska podstawowa ze ściegiem w jodełkę ze szczytowym łańcuszkiem
Kapitałka bizantyńska podstawowa z szyciem zwartym ze stopką na bloku
Kapitałka bizantyńska z obszyciem wykonanym metodą przeplatania
Kapitałka bizantyńska z obszyciem wykonanym metodą tkania lub przeplatania, XVI w.
il. 1. Kapitałka z nici prowadzonej spiralnie przez otwory w okładzinach i składki, ang. helical without core (rys. M. Dorębska)
il. 2. Kapitałka z nici prowadzonej podobnie jak w szyciu na okrętkę, ale dodatkowo zahaczanej o poprzednie oploty,ang. blanket stitch (rys. M. Dorębska)
il. 3. Kapitałka podstawowa szyta na okrętkę z rdzeniem,ang. helical with core(rys. M. Dorębska)
il. 4. Kapitałka podstawowa szyta na okrętkę z rdzeniem w sposób zwarty, ang. helical with core(rys. M. Dorębska)
il. 5. Kapitałka z szyciem opartym na jednym rdzeniu, z nicią prowadzoną w sposób zwarty w ósemkę wokół rdzenia i przez składki, ang. figure-of-eight(rys. M. Dorębska)
il. 6. Kapitałka szyta nicią prowadzoną pionowo na rdzeniu i ukośnie pod nim, ang. on-one-core(rys. M. Dorębska)
il. 7. Kapitałka tkana. Obszycie wykonane metodą tkania, wykorzystujące nici szycia podstawowego jako osnowę, a nici obszycia jako wątek. Nici wątku są prowadzone prostopadle do osnowy i przeplatane z nią, ale nie są przeplatane ze sobą; rezultatem jest wzór przypominający drobną kratkę, ang. woven(rys. M. Dorębska)
il. 8. Kapitałka przeplatana. Obszycie podobne do tkania, wykorzystujące szycie podstawowe jako osnowę i obszycie zewnętrzne jako wątek. Nici wątku są przeplatane z nićmi osnowy oraz ze sobą – w rezultacie otrzymywany jest wzór zygzaka, ang. twined, plain twining (przeplatanie proste), partial wrapped twining (przeplatanie obejmujące)rys. M. Dorębska)
il. 9. Kapitałka wykonywana na jednym rdzeniu kolorowymi nićmi, podobna do kapitałek zachodnich szytych bezpośrednio. Metodę tę stosowano m. in. w kapitałkach zachodnio-armeńskich łączących cechy bizantyńskie i zachodnie. Kapitałki te mogą zachodzić na krawędzie okładzin lub mieć szerokość grzbietu, ang. sewn-packed-with-front-bead, Western Armenian endband, Armeno-European front-bead endband (kapitałka zachodnio-armeńska)(rys. M. Dorębska)
il. 10a. Kapitałka szyta nicią prowadzoną pionowo na górnym rdzeniu i ukośnie na dolnym, ang. on-two-cores(rys. M. Dorębska)
il. 10b. Kapitałka szyta nicią prowadzoną pionowo na górnym rdzeniu i ukośnie na dolnym, ang. on-two-cores(rys. M. Dorębska)
il. 11. Kapitałka z szyciem ściegiem w jodełkę na dwóch rdzeniach z dodatkowym dekoracyjnym łańcuszkiem na szczycie jodełki, ang. divided-chevron-and-crowning-chain-stitchObrazek (rys. M. Dorębska)
il. 12. Kapitałka wykonywana metodą przeplatania całkowicie obejmującego, w którym nici obszycia są przeplatane ze sobą i z nićmi szycia podstawowego, obejmując i zasłaniając rdzenie dodatkowe. Metodą to wykonywano obszycie m. in. tradycyjnych kapitałek armeńskich i niektórych towarzyszących kodeksom syryjskim, ang. twined, full wrapped twining (przeplatanie całkowicie obejmujące)(rys. M. Dorębska)
il. 13. Kapitałka ze ściegiem w jodełkę i rdzeniem szczytowym. Obszycie wykorzystuje rdzeń szycia podstawowego i dwa rdzenie dodatkowe. Jodełka wykonywana jest na szyciu podstawowym i rdzeniu dodatkowym podobnej grubości, a cieńszy rdzeń dodatkowy (szczytowy) obszywany jest pionowo, ang. divided-chevron-and-crowning-core(rys. M. Dorębska)
il. 14. Kapitałka ze ściegiem krzyżowym i rdzeniem szczytowym. Obszycie wygląda podobnie jak obszycie ściegiem w jodełkę z rdzeniem szczytowym, ale wykonane ściegiem krzyżowym z tylko jednym rdzeniem dodatkowym (szczytowym), ang. compact-chevron-and-crowning-core(rys. M. Dorębska)
il. 15. Kapitałka ze stopką na bloku i rdzeniem szczytowym – obszycie nicią prowadzoną pionowo, ze stopką na bloku i z jednym dodatkowym rdzeniem na szczycie kapitałki, ang. sewn-with-front-bead-and-crowning-core(rys. M. Dorębska)
il. 16. Kapitałka odwrócona, składająca się z szycia podstawowego na okrętkę bez rdzenia oraz z osobnego paska pergaminu, który najpierw oprowadzano nicią w naturalnym kolorze (osnowa), a następnie obszywano nićmi kolorowymi (wątek). Po obszyciu pasek ten doszywano do składek na okrętkę, ang. the reverse procedure endband(rys. M. Dorębska)
il. 17. Kapitałka Iviron, składająca się z szycia podstawowego na jednym rdzeniu, rdzenia dodatkowego i osobno utkanego paska z kolorowych nici. Pasek łączono z szyciem podstawowym przez doszycie, a następnie doszywano rdzeń dodatkowy, ang. the Iviron endband(rys. M. Dorębska)
Przypisy
- Bibliothéque nationale (red.), Les tranchefiles brodees. Etude historique et technique, Bibliothéque nationale de France 1989.
- Boudalis Georgios, Endbands in greek-style bindings, „Paper Conservator”, 2007, t. 31, nr 1, s. 29-49.
- Boudalis G., Twined Endbands in the Bookbinding Traditions of the Eastern Mediterranean, 2016.
- Cermanova T., Kapitalek, dulezity prvek knizni vazby a jeho funkce, praca licencjacka, Univerzita Pardubice, Pardubice 2008.
- Dorębska Magdalena, Praca magisterska teoretyczno-badawcza: Kapitałka-historia, rodzaje, terminologia, (promotor: M. Pronobis-Gajdzis), UMk, Toruń 2018.
- Evetts D. M., Traditional Islamic Chevron Headband, „Guild of Book Workers Journal”, 1981, t. 19, nr 1,
- Greenfield Jane, Hille Jenny, Headbands: How to Work Them, New Castle 1991.
- Greenfield Jane, Hille Jenny, Endbands from East to West. How to work them, New Castle 2017.
- Jäckel K., Alte Techniken des Buchbinderhandwerks in der modernen Schriftgutrestaurierung, 2: Das Kapital, „Bibliotheksforum Bayern“, 1975, t. 3.
- Khan Y. R., Ohanyan T., Deceptive Covers: Armenian Bindings of 18th-Century Imprints from Constantinople, „The Book and Paper Group Annual”, 2013, t. 32.
- Kneep en Binding , pod. red W. K. Gnirrep, J. P. Gumbert, J. A. Szirmai, Haga1992.
- Szirmai John A., The Archeology of medieval bookbinding, Hants 1999.
- Scheper K., The Islamic Bookbinding Tradition. A Book Archeological Study, Haga 2014.
Autor: M.P.B.
