Fantastyczne motywy

Fantastyczne motywy

Motywy wywodzące się z mitów i baśni, będące wytworami fantazji. odgrywały ważną rolę w zdobnictwie opraw średniowiecza i renesansu, na których pełniły funkcje symboliczne i dekoracyjne. Na niektórych wczesnośredniowiecznych oprawach złotniczych motywy f. zwierząt widnieją w obramieniach okładzin. F. m. są istotnymi elementami wyciskanej z tłoków dekoracji opraw romańskich (XII-pocz. XIII w.): liczne wyobrażenia fantastycznych postaci, stworzeń oraz scen z bestiariuszy, w tym słynnego Physiologusa (smoki, bazyliszki, gryfy, chimery, syreny, centaury, nadzy wojownicy z tarczami i maczugami, trytony, monopody). Smok oraz inne monstra (często wkomponowane w wici roślinne) widnieją na tłokach bizantyńskich. Motywy te przeniknęły do dekoracji opraw gotyckich w kręgu łacińskim, w wielu przypadkach podlegając zmianom formalno-stylowym, obejmującym morfologię ukazywanych stworzeń. Najliczniejsze i najszerzej rozpowszechnione przedstawienia f. m. znajdują się na gotyckich tłokach z XV-pocz. XVI w. Rozbudowanymi układami kompozycyjnymi wici z wkomponowanymi w nie chimerami cechują się dekoracje zwierciadeł niektórych nacinanych opraw z kon. XIV-XV w. Na pokrewnej koncepcji wici z wizerunkami m.in. fantastycznych zwierząt (smok), oparte są dekoracje licznych plakiet niderlandzkich XV-1 poł. XVI w. F. m. spotyka się też na pokaźnych, brązowych okuciach chorałowych ksiąg (XIV-XV w.) oraz okuciach mosiężnych (XV-pocz. XVI w.). Niektóre z f. zwierząt typowych dla opraw gotyckich przetrwały w zdobnictwie opraw renesansowych, głównie jako motywy godeł i klejnotów herbowych oraz trzymacze heraldyczne (gryfy). Wraz z ugruntowywaniem się humanizmu, od przełomu XV-XVI w. na oprawach włoskich popularność zyskały motywy i sceny z mitologii grecko-rzymskiej. Stanowiły one dominującą sferę ikonografii medalionów na kameowych oprawach (np. Sąd Parysa, Orfeusz grający zwierzętom) oraz jako emblematy bibliofilów (np. Pegaz i Apollo na rydwanie, feniks). Na płn. od Alp niezwykłą popularność zyskało w XVI w. radełko z wizerunkami Apolla i muz. Jako emblematy w superekslibrisach wykorzystywano też sceny mitologiczne (np. Ganimedes lecący na orle-Zeusie w superekslibrisie Jana Leopolity młodszego). Od renesansu przez cały okres nowożytny chętnie ukazywaną postacią mitologiczną był amorek. Jednakże z nastaniem baroku znaczenie f. m. wyraźnie zmalało (np. plakietowe wizerunki Ateny na oprawach amsterdamskich XVII-XVIII w.)

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Amorek
Bazyliszek
Centaur
Chimera
chorałowych ksiąg oprawy
Gryf
Kameowe oprawy
Monopod
Smok
Syrena
Tryton

Grafika

• 

  Fantastyczne motywy na romańskich tłokach z XII w., repr. wg: Komornicki 1925, tabl. XXVI

• 

  Chimery (hybrydy) w dekoracji narożnego okucia gotyckiego, XV w., PAN BG, fot. A. Wagner

• 

  Fantastyczna scena walczących "dzikich mężów" w dekoracji mosiężnego zapięcia oprawy gotyckiej, 2 poł. XV w., repr. wg: Tondel 2007, il. na s. 156.

• 

  Mitologiczna scena sądu Parysa na oprawie mediolańskiej dla J. Groliera, ok. 1520, repr. wg: Bologna 1998

• 

  Mitologiczna scena z satyrem i nimfą na oprawie mediolańskiej dla J. Groliera, ok. 1520, repr. wg: Bologna 1998.

• 

  Motyw amorka na oprawie weneckiej z XVI w., repr wg: Bologna 1998, s. 104

• 

  Motyw Apolla na rydwanie, oprawa rzymska z ok. poł. XVI w., repr. wg: Bologna 1998, s. 108

• 

  Przerys radełka z wizerunkami Apolla i muz, XVI w.

• 

  Plakieta z wizerunkiem Ateny na oprawie lejdejskiej, XVII w., repr. wg: Macchi, Popel Pozzo 2012

Przypisy

1. Komornicki 1925, tabl. XXVI/il. 23-26;
2. Nixon 1965, nr kat. 2-5;
3. Goldschmidt 1967, t. 2, tabl. XLI, XLV-XLVII, LXXXVII i in.;
4. Hobson 1975, s. …;
5. Schwenke, Schunke 1979, tabl. 22, 85-86, 90 i in.;
6. Schmidt-Künsemüller 1985, s. 199-202, 205-206, 219-221 i in.;
7. Sipayłło 1988, tabl. 27;
8. von Arnim 1992, nr kat. 30-32;
9. Mazal 1996, s. 172-199;
10. Bologna 1998, s. 47, 93-95, 108;
11. Hobson 1999, s. …;
12. Macchi F. i L. 2007, tabl. 16, 56-58;
13. Tondel 2007, il. na s. 156.

---

Autor: A.W.