Kapitałka: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 12:20, 15 wrz 2021

Kapitałka

(dzierganka) (ang. endband, headband, niem. Das Kapital, das Kapitalband, fr. tranchefile, wł. capitello, duń. kapitaelbånd, hol. kapitaal, nor. kapitalbånd, hiszp. cabezada, szw. Kapitälband, cz. kapitálek, fiń, reunusnuaha, kapiteelinauha)

Element kodeksów znajdujący się na górze i dole grzbietu, pełniący funkcję strukturalną i/lub dekoracyjną. Kapitałka jest zazwyczaj równa wysokości oprawie, ale niekiedy wystaje ponad nią, jak i znajduje się poniżej jej. Kapitałki w najwcześniejszych kodeksach były elementem broszurowania, czyli końcowym zwięzem, wokół którego zawijała się nić, przechodząc z jednej składki do kolejnej. Materiałem używanym na te kapitałkowe zwięzy była zazwyczaj skóra garbowana lub wyprawy glinowej. Kapitałki w okresie późnego średniowiecza doszywano poprzez zadzierzgnięcie o plątnik każdej składki. By uchronić krawędzie bloku przed rozrywaniem przez nić, stosowano podkładkę z paska pergaminu lub rzadziej skóry, a obszyty rdzeń był, podobnie jak zwięzy, przewleczony przez otwory w okładzinach. W tym okresie występowały także kapitałki z uchem, kapitałki tworzone na tzw. bazie, zaplatane z rzemieni lub szyte na niej. Od XVI w. kapitałki zaczęły tracić swoją funkcję konstrukcyjną, a zaczęły pełnić funkcję wyłącznie dekoracyjną. Najczęściej stosowano kapitałki doklejane, przy czym początek ich występowania określa się na koniec XV wieku (Niemcy). Kapitałka doklejana składała się z sznurkowego, pergaminowego lub skórzanego rdzenia owiniętego tkaniną lub pergaminem (tzw. podkładka kapitałki). Tak przygotowaną bazę doklejano do bloku, przy czym podkładka zazwyczaj wystawała poza blok i była doklejona do wewnętrznej strony okładzin. Na tak wykonanej bazie wykonywano ozdobne szycie. Angielski termin określający kapitałkę - „endband” opracował w 1967 r. Christopher Clarkson, oznacza on dokładnie „zwięz końcowy”. Clarkson zaznaczył, że kapitałki te, będąc elementem broszurowania, służyły jednocześnie do montażu okładzin. Termin „endband” z czasem został poszerzony i zaczęto go stosować do określania wszystkich rodzajów poziomych pasków na końcach grzbietów, mogących pełnić funkcję zarówno strukturalną, jak i dekoracyjną.

Klasyfikacja kapitałek

• Kapitałki ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalne
  • kapitałka koptyjska
  • kapitałka etiopska
  • kapitałka islamska
  • kapitałka bizantyńska
    • kapitałka grecka
    • kapitałka armeńska
    • kapitałka syryjska
• Kapitałki ksiąg świata zachodniego
  • kapitałka z uchem
    • kapitałka karolińska
    • kapitałka romańska
  • kapitałka integralna
  • kapitałka podstawowa
    • kapitałka gotycka
  • kapitałka ze szwem zeszytowym
  • kapitałka podstawowa z obszyciem
  • kapitałka podstawowa z oplotem
  • kapitałka obszywana bezpośrednio
    • kapitałka niemiecka
    • kapitałka francuska
  • kapitałka doklejana
    • tkaninowa
    • papierowa
    • skórzana
    • pergaminowa
    • z obszyciem
    • z doszyciem
    • maszynowa

Elementy budowy kapitałek

• Kapitałka podstawowa
• Kapitałka złożona
• Rdzeń
• Rdzeń podstawowy
• Rdzeń dodatkowy
• Rdzeń montażowy (Koniec montażowy kapitałki)
• Podkładka
• Obszycie podstawowe
• Obszycie dekoracyjne
• Oplot dekoracyjny
• Stopka

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Kapitałka armeńska
Kapitałka bizantyńska
Kapitałka doklejana
Kapitałka etiopska
Kapitałka francuska
Kapitałka gotycka
Kapitałka grecka
Kapitałka integralna
Kapitałka islamska
Kapitałka karolińska
Kapitałka koptyjska
Kapitałka niemiecka
Kapitałka obszywana bezpośrednio
Kapitałka podstawowa
Kapitałka podstawowa z oplotem
Kapitałka romańska
Kapitałka syryjska
Kapitałka ze szwem zeszytowym
Kapitałka złożona
Kapitałkowanie
Szycie na kapitałkę
Stopka

Bibliografia

1. Adam Paul, Das Kapital, „Archiv für Buchbinderei”, 1911, nr 11, s. 53-61.
2. Adam Paul, Die griechische Einbandkunst und das frühchristliche Buch, „Archiv für Buchbinderei”, 1923, nr 23, s. 89-91.
3. Boudalis Georgios, Endbands in greek-style bindings, „Paper Conservator”, 2007, t. 31, nr 1, s. 29-49.
4. Cermanova T., Kapitalek, dulezity prvek knizni vazby a jeho funkce, praca licencjacka, Univerzita Pardubice, Pardubice 2008.
5. Dorębska Magdalena, Praca magisterska teoretyczno-badawcza: Kapitałka-historia, rodzaje, terminologia, (promotor: M. Pronobis-Gajdzis), UMK, Toruń 2018.
6. Encyklopedia Wiedzy o Książce, pod red. A. Birkenmajer, Wrocław 1971, sp.1106.
7. Evetts Deborah M., Traditional Islamic Chevron Headband, „Guild of Book Workers Journal”, 1981, t. 19, nr 1, s. 30-35.
8. Fischer Barbara, Sewing and Endband in the Islamic Technique of Binding, „Restaurator” 1986, t. 7, s. 181-201.
9. Gacek Adam, Arabic bookmaking and terminology as portrayed by Bakr al-Ishbīlī in his Kitāb al-taysīr fī șinā’at al-tasfīr, “Manuscripts of the Middle East”, 1991, t.5, s. 106-113.
10. Gast Monica, A History of Endbands Based on a Study by Karl Jäckel, „The New Bookbinder“, 1983, t. 3, s. 42-58.
11. Giuffrida Barbara, Book Conservation Workshop Manual Part Three: Endbands, „The New Bookbinder” 1982, t. 2, s. 29-39.
12. Heinz Adolf Th. E., Über Heft- und Bindeweisen von Handschriften aus der Karolinger Zeit, „Archiv für Buchbinderei”, 1938, nr 38, s. 33-38.
13. Hille Jenny, Merian Sylvie L., The Armenian Endband: History and Technique (3-Article), „The New Bookbinder”, 2011, t. 31, s. 45 – 60.
14. Jäckel Karl, Alte Techniken des Buchbinderhandwerks in der modernen Schriftgutrestaurierung, 2: Das Kapital, „Bibliotheksforum Bayern“, 1975, t. 3, s. 207-219.
15. Jäckel Karl, Vom Stechen alter Handschriftenkapitale, „Allgemeiner Anzeiger für Buchbindereien“, 1961, nr 74, s. 288-291.
16. Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 14, 44, 60, 340, 393, 431.
17. Szirmai John A., The Archeology of medieval bookbinding, London & New York 2017, s. 39, 49, 57-58, 76-77, 121-126, 159-161, 203-215.
18. Vezin Jean, Les reliures caroligiennes de cuir á décor estampé de la Bibliothéque Nationale de Paris, „Bibliothéque de l’Ecole des chartes”, 1970, nr 128, s. 81-113.

Autor: MPB