|
|
| (Nie pokazano 32 wersji utworzonych przez 4 użytkowników) |
| Linia 1: |
Linia 1: |
| | + | ==Kapitałka== |
| | + | (dzierganka) (ang. endband, headband, niem. Das Kapital, das Kapitalband, fr. tranchefile, wł. capitello, duń. kapitaelbånd, hol. kapitaal, nor. kapitalbånd, hiszp. cabezada, szw. Kapitälband, cz. kapitálek, fiń, reunusnuaha, kapiteelinauha) |
| | | | |
| − | ==Inne nazwy==
| + | Element kodeksów znajdujący się na górze i dole grzbietu bloku, pełniący funkcję strukturalną i/lub dekoracyjną. Kapitałka jest zazwyczaj równa wysokości okładki lub jest niższa, ale niekiedy wystaje ponad nią. Kapitałki w najwcześniejszych kodeksach były elementem systemu szycia - końcowym zwięzem (zazwyczaj skórzanym) wokół którego zawijała się nić, przechodząc z jednej składki do kolejnej. Kapitałki w okresie późnego średniowiecza doszywano do bloku. Celem ochrony grzbietów składek przed rozerwaniem przez nić, stosowano podkładkę z paska pergaminu lub skóry, a obszyty rdzeń był, podobnie jak zwięzy, przewleczony przez otwory w okładzinach. W tym okresie występowały także kapitałki z uchem, kapitałki szyte na tzw. bazie oraz zaplatane z rzemieni. Od XVI w. kapitałki zaczęły tracić swoją funkcję konstrukcyjną, a dominującą stała się funkcja dekoracyjna. Najczęściej stosowano kapitałki przyklejane, przy czym początek ich występowania określa się na koniec XV wieku (Niemcy). Kapitałka przyklejana składała się ze sznurkowego, pergaminowego lub skórzanego rdzenia owiniętego tkaniną lub pergaminem (tzw. podkładka kapitałki). Tak przygotowaną bazę przyklejano do bloku, przy czym skraje podkładki zazwyczaj wystawały poza blok i były przyklejone do wewnętrznej strony okładzinówek. Na tak wykonanej bazie wykonywano ozdobne szycie. |
| − | Dzierganka
| + | |
| − | ==Nazwy w innych językach==
| + | |
| − | Ang. endband, headband, head-band, niem. Das Kapital, das Kapitalband,
| + | |
| − | fr. tranchefile, wł. capitello, duń. kapitaelbånd, hol. kapitaal, nor. kapitalbånd,
| + | |
| − | hiszp. cabezada, szw. Kapitälband, cz. kapitálek, fiń, reunusnuaha, kapiteelinauha
| + | |
| − | ==Definicja==
| + | |
| − | Element kodeksów znajdujący się na górze i dole grzbietu i pełniący funkcję strukturalną i/lub dekoracyjną. Kapitałka jest zazwyczaj równa wysokości oprawie, ale niekiedy wystaje ponad nią, jak i znajduje się poniżej jej. Kapitałki znajdujące się w najwcześniejszych kodeksach były elementem broszurowania, czyli końcowym zwięzem, wokół którego zawijała się nić przechodząc z jednej składki do kolejnej. Materiałem używanym na te kapitałkowe zwięzy była zazwyczaj skóra garbowana lub wyprawy glinowej. Kapitałki w okresie późnego średniowiecza były najczęściej doszywane poprzez zadzierzgnięcie o plątnik każdej składki. By uchronić krawędzie bloku przez rozrywaniem przez nić stosowano podkładkę z paska pergaminu lub rzadziej skóry, a obszyty rdzeń był, podobnie jak zwięzy, przewleczony przez otwory w okładzinach. W tym okresie występowały także kapitałki z uchem, kapitałki tworzone na tzw. bazie, zaplatane z rzemieni lub szyte na niej. Od XVI w. kapitałki zaczęły tracić swoją funkcję konstrukcyjną, zaczęły nosić funkcję wyłącznie dekoracyjną. Najczęściej stosowano kapitałki doklejane, przy czym początek ich występowania określa się na koniec XV wieku (Niemcy). Kapitałka doklejana składała się z sznurkowego, pergaminowego lub skórzanego rdzenia owiniętego tkaniną lub pergaminem (tzw. podkładka kapitałki). Tak przygotowaną bazę doklejano do bloku, przy czym podkładka zazwyczaj wystawała poza blok i była doklejona do wewnętrznej strony okładzin. Na tak wykonanej bazie wykonywano ozdobne szycie. Angielski termin określający kapitałkę - „endband” opracował w 1967 r. Christopher Clarkson, oznacza on dokładnie „zwięz końcowy”. Clarkson zaznaczył, że kapitałki te będąc elementem broszurowania, służyły jednocześnie do montażu okładzin. Termin „endband” z czasem został poszerzony i zaczęto go stosować do określania wszystkich rodzajów poziomych pasków na końcach grzbietów, mogących pełnić funkcję zarówno strukturalną jak i dekoracyjną. | + | |
| − | ==Klasyfikacja i charakterystyka kapitałek==
| + | |
| − | 1. Kapitałki ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalne
| + | |
| − | 1.1. kapitałka koptyjska
| + | |
| − | 1.2. kapitałka etiopska
| + | |
| − | 1.3. kapitałka islamska
| + | |
| − | 1.4. kapitałka bizantyńska
| + | |
| − | • kapitałka „alla greca”/grecka
| + | |
| − | • kapitałka armeńska
| + | |
| − | • kapitałka syryjska
| + | |
| − | 2. Kapitałki ksiąg świata zachodniego
| + | |
| − | 2.1. kapitałka karolińska
| + | |
| − | 2.2. kapitałka romańska
| + | |
| − | 2.3. kapitałka gotycka
| + | |
| − | 2.4. kapitałka nowożytna
| + | |
| − | • kapitałka „niemiecka”
| + | |
| − | • kapitałka „francuska”
| + | |
| − | 2.5. kapitałka belle epoque
| + | |
| − | 2.6. kapitałka współczesna
| + | |
| | | | |
| − | ==Budowa i elementy budowy kapitałek==
| + | Angielski termin określający kapitałkę - „endband”, oznaczający w dokładnym tłumaczeniu „zwięz końcowy” rozpropagował od 1967 r. Christopher Clarkson. Clarkson zaznaczył, że kapitałki te będąc elementem systemu szycia, służyły jednocześnie do montażu okładzin przy bloku. Termin „endband” z czasem został poszerzony i zaczęto go stosować do określania wszystkich rodzajów poziomych pasków na końcach grzbietów, mogących pełnić funkcję zarówno strukturalną, jak i dekoracyjną. |
| − | - Kapitałka podstawowa | + | |
| − | - Kapitałka złożona
| + | |
| − | - Rdzeń
| + | |
| − | - Rdzeń podstawowy
| + | |
| − | - Rdzeń dodatkowy
| + | |
| − | - Rdzeń montażowy (Koniec montażowy kapitałki)
| + | |
| − | - Podkładka
| + | |
| − | - Obszycie podstawowe
| + | |
| − | - Obszycie/oplot dekoracyjne
| + | |
| − | - Stopka
| + | |
| | | | |
| | + | ===Klasyfikacja kapitałek=== |
| | + | * Kapitałki ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalne |
| | + | ** kapitałka koptyjska |
| | + | ** kapitałka etiopska |
| | + | ** kapitałka islamska |
| | + | ** kapitałka bizantyńska |
| | + | *** kapitałka grecka |
| | + | *** kapitałka armeńska |
| | + | *** kapitałka syryjska |
| | + | * Kapitałki ksiąg świata zachodniego |
| | + | **kapitałka z uchem |
| | + | *** kapitałka karolińska |
| | + | *** kapitałka romańska |
| | + | ** kapitałka integralna |
| | + | ** kapitałka podstawowa |
| | + | *** kapitałka gotycka |
| | + | ** kapitałka ze szwem zeszytowym |
| | + | ** kapitałka podstawowa z obszyciem |
| | + | ** kapitałka podstawowa z oplotem |
| | + | ** kapitałka obszywana bezpośrednio |
| | + | *** kapitałka niemiecka |
| | + | *** kapitałka francuska |
| | + | ** kapitałka przyklejana |
| | + | *** tkaninowa |
| | + | *** papierowa |
| | + | *** skórzana |
| | + | *** pergaminowa |
| | + | *** z obszyciem |
| | + | *** z doszyciem |
| | + | *** maszynowa |
| | | | |
| | + | ===Elementy budowy kapitałek=== |
| | + | * Kapitałka podstawowa |
| | + | * Kapitałka złożona |
| | + | * Rdzeń |
| | + | * Rdzeń podstawowy |
| | + | * Rdzeń dodatkowy |
| | + | * Rdzeń montażowy (Koniec montażowy kapitałki) |
| | + | * Podkładka |
| | + | * Obszycie podstawowe |
| | + | * Obszycie dekoracyjne |
| | + | * Oplot dekoracyjny |
| | + | * Stopka |
| | | | |
| | + | ==Zobacz też== |
| | + | [[Indeks alfabetyczny]] <br> |
| | + | [[Kapitałka armeńska ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka bizantyńska ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka przyklejana ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka etiopska ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka francuska ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka gotycka ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka grecka ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka integralna ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka islamska ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka karolińska ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka koptyjska ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka niemiecka ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka obszywana bezpośrednio ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka podstawowa ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka podstawowa z oplotem ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka romańska ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka syryjska ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka ze szwem zeszytowym ]] <br> |
| | + | [[Kapitałka złożona ]] <br> |
| | + | [[Kapitałkowanie]] <br> |
| | + | [[Szycie na kapitałkę]] <br> |
| | + | [[Stópka]] <br> |
| | | | |
| − | === | + | ==Bibliografia== |
| − | ===
| + | # Adam Paul, Das Kapital, „Archiv für Buchbinderei”, 1911, nr 11, s. 53-61. |
| − | | + | # Adam Paul, Die griechische Einbandkunst und das frühchristliche Buch, „Archiv für Buchbinderei”, 1923, nr 23, s. 89-91. |
| − | ===2.2. kapitałka romańska===
| + | # Boudalis Georgios, Endbands in greek-style bindings, „Paper Conservator”, 2007, t. 31, nr 1, s. 29-49. |
| − | W kodeksach romańskich, najczęściej występują, podobnie jak w kodeksach karolińskich, kapitałki z uchem. Zaobserwowano je wysokiej jakości oprawach wykonanych w warsztatach klasztornych od XI do XIII wieku. Wyróżniono (Szirmai) kilka typów tych kapitałek:
| + | # Cermanova T., Kapitalek, dulezity prvek knizni vazby a jeho funkce, praca licencjacka, Univerzita Pardubice, Pardubice 2008. |
| − | Typ I - Kapitałki z uchem, na pojedynczym lub podwójnym rdzeniu, z obszyciem
| + | # Dorębska M., Praca magisterska teoretyczno-badawcza: Kapitałka-historia, rodzaje, terminologia, (promotor: M. Pronobis-Gajdzis), UMK, Toruń 2018. |
| − | Typ II - Kapitałki bazowe z uchem (ang. primary endbands).
| + | # Encyklopedia Wiedzy o Książce, pod red. A. Birkenmajer, Wrocław 1971, sp.1106. |
| − | Typ III - Kapitałki bazowe z uchem z dekoracyjnym obszyciem (ang. compound endbands).
| + | # Evetts D.M., Traditional Islamic Chevron Headband, „Guild of Book Workers Journal”, 1981, t. 19, nr 1, s. 30-35. |
| − | Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę tych kapitałek:
| + | # Fischer B., Sewing and Endband in the Islamic Technique of Binding, „Restaurator” 1986, t. 7, s. 181-201. |
| − | Typ I - Kapitałki z uchem, na pojedynczym lub podwójnym rdzeniu, z obszyciem. Obszycie było zazwyczaj w jodełkę (wł. a spina di pesce), proste (ang. straight) lub najpowszechniejsze – krzyżowe (ang. cross-stitch). Kapitałki te są podobne do karolińskich (il. 48), jednak w odróżnieniu od nich, są bardziej dekoracyjne, np. odnotowano częstsze niż w kodeksach karolińskich użycie w obszyciu barwnych nici, pokrycie przedniej ścianki ucha kolorową tkaniną lub papierem oraz skomplikowane hafty na krawędziach uch. Rdzenie stanowią zwykle białe rzemienie takie same jak zwięzy. Podwójne rdzenie i szycie w jodełkę jest częstsze wśród starszych kodeksów. Nić jest zwykle taka jak w bloku, często przeplatana z kolorową, zwykle niebieską. Czasem stosowano więcej kolorów dobranych kolorystycznie do tkaniny pokrywającej przednią ściankę ucha. (il. 49, 50, 51)
| + | # Gacek A., Arabic bookmaking and terminology as portrayed by Bakr al-Ishbīlī in his Kitāb al-taysīr fī șinā’at al-tasfīr, “Manuscripts of the Middle East”, 1991, t.5, s. 106-113. |
| − | Typ II - Kapitałki z uchem z szyciem konstrukcyjnym nicią lnianą na pojedynczym rdzeniu, bez dodatkowego dekoracyjnego obszycia, tzw. kapitałki bazowe (ang. primary endbands).
| + | # Gast Monica, A History of Endbands Based on a Study by Karl Jäckel, „The New Bookbinder“, 1983, t. 3, s. 42-58. |
| − | Typ III - Kapitałki z uchem z pojedynczym lub podwójnym rdzeniem z szyciem nicią lnianą i z obszyciem kolorową nicią lnianą lub jedwabną w dwóch lub więcej kolorach, tzw. kapitałki złożone (ang. compound endbands).
| + | # Giuffrida Barbara, Book Conservation Workshop Manual Part Three: Endbands, „The New Bookbinder” 1982, t. 2, s. 29-39. |
| − | Kształty i obszycia uch kapitałek romańskich są generalnie bardzo podobne do kapitałek karolińskich, jednak czasem mogą pojawiać się wielokolorowe warianty obszycia haftem krzyżowym lub w jodełkę. Powszechne w oprawach angielskich obszycie w jodełkę zachodzi często na okładziny na 10 - 20 mm, w czym kapitałki te nawiązują w pewien sposób do kapitałek bizantyńskich. Na francuskich oprawach można natomiast spotkać szczególny rodzaj ucha powstały z obleczenia skórzanego (fr. coiffes debordantes) (il. 52) . Ucha, jak i ich zabezpieczenia (ang. tab lining) mogą być przy kodeksach zamontowane na różne sposoby (il. 53), niektórzy badacze próbują to łączyć z funkcją spełnianą przez ten element, bardziej prawdopodobne jest jednak powiązanie różnic konstrukcyjnych z różnymi warsztatami w jakich kodeksy były wykonane, być może jest to jedna z cech typologicznych.
| + | # Heinz Adolf Th. E., Über Heft- und Bindeweisen von Handschriften aus der Karolinger Zeit, „Archiv für Buchbinderei”, 1938, nr 38, s. 33-38. |
| − | | + | # Hille Jenny, Merian Sylvie L., The Armenian Endband: History and Technique (3-Article), „The New Bookbinder”, 2011, t. 31, s. 45 – 60. |
| − | ===2.3. kapitałka gotycka===
| + | # Jäckel K., Alte Techniken des Buchbinderhandwerks in der modernen Schriftgutrestaurierung, 2: Das Kapital, „Bibliotheksforum Bayern“, 1975, t. 3, s. 207-219. |
| − | 2.3. Kapitałka gotycka
| + | # Jäckel K., Vom Stechen alter Handschriftenkapitale, „Allgemeiner Anzeiger für Buchbindereien“, 1961, nr 74, s. 288-291. |
| − | Określenie kapitałka „gotycka” jest raczej umowne ze względu na mnogość rozwiązań konstrukcyjnych i dekoracyjnych w kodeksach powstałych w tym okresie. Wiele odmian kapitałek występujących w gotyku znanych było w epokach późniejszych. Kapitałką gotycką nazwano kapitałkę, której typ pojawił się w kodeksach powstałych w okresie gotyku. Cechą charakterystyczną większości odmian jest pełnienie istotnej funkcji konstrukcyjnej. Kapitałki gotyckie wykonywano na różnym etapie tworzenia kodeksów, np. były integralnym elementem szycia książki, w takim przypadku były po prostu zwięzami końcowymi (il. 55), innym rodzajem były kapitałki doszywane po dołączeniu do uszytego bloku okładzin. Ten ostatni typ nosi nazwę kapitałki złożonej (ang. compound enbands). Kapitałki te składają się z bazy/kapitałki „bazowej” (ang. primary wound endbands/primary endbands), którą najczęściej obszywano barwną nicią (ang. secondary endband) (il. 56). Pojawiły się też w okresie gotyku kapitałki bardzo proste, doklejane, których zasadnicza konstrukcja stosowana jest do dzisiaj. Ze względu na te różnice wyodrębniono (Szirmai) siedem głównych typów kapitałek gotyckich, które co należy zaznaczyć mogą występować w różnych wariantach:
| + | # Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 14, 44, 60, 340, 393, 431. |
| − | Typ I ‒ Kapitałka integralna (ang. integral endband
| + | # Szirmai John A., The Archeology of medieval bookbinding, London & New York 2017, s. 39, 49, 57-58, 76-77, 121-126, 159-161, 203-215. |
| − | Typ II – Kapitałka bazowa (ang. primary wound endband)
| + | # Vezin J., Les reliures caroligiennes de cuir á décor estampé de la Bibliothéque Nationale de Paris, „Bibliothéque de l’Ecole des chartes”, 1970, nr 128, s. 81-113. |
| − | Typ III – kapitałka bazowa z obszyciem zeszytowym materiałem obleczeniowym (ang. saddle-stitch endband over primary wound endband)
| + | |
| − | Typ IV ‒ Kapitałka bazowa z ozdobnym obszyciem (ang. primary endband with secondary embroidery)
| + | |
| − | Typ V ‒ Kapitałka bazowa z oplotem rzemiennym (ang. primary wound endband with secondary braiding)
| + | |
| − | Typ VI ‒ Kapitałka bazowa haftowana (ang. primary embroidered endband)
| + | |
| − | Typ VII ‒ Kapitałka uproszczona (short-cut endband
| + | |
| − | Poniżej przedstawiono krótką charakterystyke poszczególnych typów kapitałek gotyckich:
| + | |
| − | Typ I ‒ Kapitałka integralna (ang. integral endband
| + | |
| − | Kapitałki te wyszywane były wraz z blokiem, stanowiły tym samym zwięzy końcowe (il. 57). Kapitałka ta może być konstruowana na skośnym ścięciu krawędzi grzbietowej (ang. spine slant) (il. 58, 59) lub na grzbiecie w odległości 10 - 25 mm od krawędzi górnej i dolnej bloku. W pierwszym przypadku kapitałka jest zwykle widoczna i może posiadać charakterystyczny wzór oddzielnych pętelek obejmujących po dwie nici (il. 57) lub może nie mieć pętelek. W drugim przypadku kapitałka jest ukryta pod obleczeniem jak wypukły zwięz. Niegdyś uważano, że ten rodzaj kapitałki stosowano we wszystkich kodeksach nie posiadających obciętych krawędzi. Integralna kapitałka nie uniemożliwia jednak przycięcia krawędzi, gdyż można ją ukryć w skosie grzbietu lub nieco odsunąć. Docinanie wykonywane było ręcznie, poprzez stopniowe ścinanie bloku od kapitałki w stronę krawędzi bocznej, co mogło skutkować powstaniem nawet 10 mm różnicy w wysokości bloku. Kapitałki te nie były zdobione dodatkowym obszyciem.
| + | |
| − | Typ II – Kapitałka bazowa (ang. primary wound endband)
| + | |
| − | Kapitałka określana jako „bazowa” jest spotykana głównie w oprawach gotyckich, ale także w niektórych kodeksach romańskich. W literaturze angielskojęzycznej podobnym terminem (ang. primary endband) określane są bazy kapitałek islamskich i bizantyńskich. Kapitałki te umieszczano na krawędzi grzbietu lub w skośnym ścięciu krawędzi grzbietowej i stanowiły zwykle bazę dla dekoracji kapitałek typu III i IV, czasem VII. Rdzeń stanowi zwykle pojedynczy rzemień lub sznurek, przy czym rzemienie przeważają w kodeksach do 2 poł. XV w. W zależności od grubości składki wykonywano jeden lub więcej niż jeden oplot na składkę ‒ większa ilość oplotów gwarantowała całkowite zasłonięcie rdzenia. Nić (zwykle taką samą jak nić szycia bloku) zadzierzgiwano o składki ‒ we wczesnym gotyku często o każdą (fot. 60), ale w czasach późniejszych z coraz większymi interwałami pomiędzy zadzierzgnięciami (fot. 61). Wokół rdzenia można było ją prowadzić na różne sposoby, np. w „ósemkę” (il. 62a), z supełkiem na grzbiecie (il. 62b), w prostą pętlę. Kapitałka „bazowa” szyta w „ósemkę” była najpowszechniejszym typem na północ od Alp, ale pojawiała się też we Włoszech.
| + | |
| − | Typ III – kapitałka bazowa z obszyciem zeszytowym materiałem obleczeniowym (ang. saddle-stitch endband over primary wound endband)
| + | |
| − | Kapitałka ta jest modyfikacją typów I i II, do jej wykonania wykorzystywano obleczenie grzbietu. Zamiast typowego podwinięcia i podklejenia obleczenia tworzono połączenie między obleczeniem a kapitałką przez obszycie ich razem ściegiem zeszytowym (ang. saddle-stitchang) (il. 63). Ścieg wykonywano zazwyczaj niebarwioną nicią przez wcześniej przygotowane otwory, a końcowy supeł wiązano pod skórą, której nadmiar obcinano. Najstarszy znany w literaturze przykład takiej kapitałki pochodzi z XIV-wiecznej oprawy saksońskiej, późniejsze w XV i XVI wieku.
| + | |
| − | Typ IV ‒ Kapitałka bazowa z ozdobnym obszyciem (ang. primary endband with secondary embroidery)
| + | |
| − | Kapitałka ta nawiązuje do tego samego typu (baza z obszyciem) kapitałek romańskich i bizantyńskich „alla greca”. Kapitałki te mogą posiadać jeden lub więcej rdzeni, tej samej grubości co bazowy lub cieńszymi. Do obszycia stosowano nici lniane lub jedwabne, w jednym, dwóch lub więcej kolorach, czasem nawet ośmiu, w oprawach luksusowych stosowano nic złotą. Zależnie od ilości rdzeni, nici i sposobu obszycia możliwe było uzyskanie niemal nieskończonej liczby wariantów tej kapitałki. Jeśli kapitałka została uszyta przed obleczeniem, obszycie nie było z nim połączone, natomiast jeśli po obleczeniu, skóra mogła być ścięta równo nad kapitałką „bazową” i były one czasem obszywane razem. Skóra mogła być także pozostawiona nieobcięta. Bazę obszywano we wcześniejszych kodeksach haftem krzyżowym (XII – XV w.), jednak trudno jest jednoznacznie stwierdzić od kiedy zaczął on być wykorzystywany. Innym rodzajem obszycia jest obszycie prostymi pętelkami (ang. straight loops) lub pętelkami z dekoracyjnym łańcuszkiem (ang. chains of link stitches), tego rodzaju obszycie zidentyfikowano na kodeksach nieco późniejszych (XIV w.), występowały one jednak nieco dłużej, bo aż do połowy XVI wieku. Typ IV kapitałki z takim obszyciem przez J.A. Szirmaia nazwany jest kapitałką „renesansową” (ang. renaissance endband). Tak jak kapitałka z haftem krzyżowym, kapitałka renesansowa może być niezależna od obleczenia lub z nim połączona. Większość kapitałek tego rodzaju było uszytych po obleczeniu, zwykle z trzema dodatkowymi rdzeniami w dwóch lub trzech kolorach. Przykłady pochodzą m. in. z Niderlandów, Niemiec, Włoch i Francji XIV i XV wieku.
| + | |
| − | Haft krzyżowy i renesansowy są najpowszechniejsze w typie IV, jednak poza nimi stosowany był jeszcze przynajmniej jeden rodzaj haftu. Można go opisać jako tkany (weavingang.), podobny do kapitałki islamskiej (il. 5) i bizantyjskiej haftowanej (il. 24). Ten rodzaj kapitałki zidentyfikowano (Szirmai) w kilku niemieckich niedatowanych kodeksach, prawdopodobnie z XV wieku oraz na jednym inkunabule z 1492 r.
| + | |
| − | W innym wariancie typu IV obszycie bazy zastępowano oszczędzającą pracy imitacją z kolorowej wstążki szerokości 5 ‒ 8 mm okręcanej wokół bazy pomiędzy zadzierzgnięciami (Il. 64). Ten rodzaj kapitałki zidentyfikowano w księgach z norymberskich warsztatów klasztornych z II p. XV w. (F. Bock i E. Kyriss), w niemieckich inkunabułach z końca XV w. (Szirmai). Jeszcze większym uproszczeniem tego wariantu było przykrycie bazy tasiemką wzdłuż i zamocowanie kilkoma szwami z zadzierzgnięciami za składki. Zidentyfikowano je na oprawach niderlandzkich z końca XV w. (Szirmai).
| + | |
| − | Do typu IV można zaliczyć także nieco późniejsze, bo z XVII w. kapitałki określane przez niektórych badaczy jako „królewskie”, których nazwa wzięła się stąd, że zidentyfikowano je głównie w kodeksach wykonanych dla królów francuskich. Kapitałki te są nieco podobne do greckich (il. 65), poznanych we Francji w średniowieczu za pośrednictwem rękopisów, które trafiły tam po zniszczeniu Konstantynopola przez Turków w 1453 roku, jednak konstrukcją bliższe są typowi IV w. (wg Szirmaia).
| + | |
| − | Typ V ‒ Kapitałka bazowa z oplotem rzemiennym (ang. primary wound endband with secondary braiding)
| + | |
| − | Kapitałka ta jest kapitałką typu II z oplotem ze skóry. Kapitałki te zwykle wykonywano po obleczeniu (Il. 66). Bazą był zazwyczaj rzemień, wokół niego wykonywano różnego rodzaju oplot (il. 66 a – d) paskiem skóry o szer. 2 – 5, które najczęściej były z różowej lub białej, wyprawianej glinowo skóry owczej, koziej, świńskiej lub garbowanej roślinnie skóry cielęcej. Czasem stosowano paski w dwóch kolorach. W niektórych przypadkach w jednej oprawie stosowane były także dwa rodzaje kapitałek: obszywana lub z tkaniny bliżej grzbietu bloku i z zaplotem ze skóry przy grzbiecie oprawy. Takie rozwiązania zidentyfikowano szczególnie w oprawach zdobionych techniką ledersznytu (il. 67). Kapitałki te popularne były od końca XIV w. do 1. poł. XVI w. w oprawach europejskich, a szczególnie francuskich, szwajcarskich (warsztat opactwa St. Gallen) i niemieckich.
| + | |
| − | Typ VI ‒ Kapitałka bazowa haftowana (ang. primary embroidered endband)
| + | |
| − | Wraz ze wzrostem ilości książek i koniecznością skracania czasu ich wykonywania, podejmowano próby uproszczenia i przyspieszenia prac introligatorskich – w tym tworzenia kapitałek. Jednym z rozwiązań pozwalających zaoszczędzić czas było zrezygnowanie z szycia konstrukcyjnego i obszycie bazy (rdzenia) wyłącznie dekoracyjnie‒ tak uzyskano kapitałkę typu VI (il. 68) . Typ ten jest swoistym pierwowzorem obecnie stosowanych doklejanych kapitałek szytych ręcznie. Najczęściej rdzeń obszywany był ściegiem renesansowym, w którym na krawędzi powstawał ozdobny łańcuszek (il. 69a). rdzeń stanowi rzemień lub rzadziej pojedynczy bądź podwójny pasek pergaminu (il. 70). Pierwotnie rdzenie mocowano w narożnikach okładzin, ale z czasem połączenie to zarzucono. Tak jak w kapitałce renesansowej, możliwe było zastosowanie więcej niż dwóch kolorów i dodatkowych rdzeni. By dodatkowo zabezpieczyć kapitałkę w niektórych przypadkach wprowadzano podkładkę z tkaniny lub pergaminu wsuniętej pod zadzierzgnięcia lub owijającej rdzeń (ang. transverse parchment lining) (il. 69 b,c). Kapitałki te rozwinęły się w XV w. w Niemczech i Niderlandach.
| + | |
| − | Typ VII ‒ Kapitałka uproszczona (short-cut endband)
| + | |
| − | Ten typ kapitałki jest rezultatem jeszcze większego skracania czasu pracy introligatora. Można wyróżnić wiele wariantów tej kapitałki: z rdzeniem i/lub z podkładką, bądź bez tych elementów. Kapitałką może być wyłącznie pasek ozdobnej, bądź nie tkaniny, przyklejony u dołu i góry grzbietu. W przypadku gdy tkanina nie była ozdobna wystający jej fragment mógł być dekorowany. Dekoracją mogły być np. skręcone, kolorowe nici, związane razem i przymocowane kilkoma szwami do krawędzi pergaminowego paska (il. 71). Kapitałki te były doklejane do grzbietów bloków, ich funkcja ograniczała się zatem jedynie do dekoracji. Różne warianty kapitałek uproszczonych doklejanych stosowano długo po zakończeniu okresu gotyku. Ogólnie składają się one z paska dekoracyjnej (il. 72), bądź nie tkaniny lub pergaminu, który w formie złożonej (pol. podkładka, ang. folded stuck-on endbands) lub niezłożonej doklejano do końców grzbietu bloku. Część wystającą nad blok dekorowano nicią, lub niekiedy farbą imitującą haft (il. 73). Podkładka najczęściej owijała rdzeń, który mógł być przedłużony w obie strony poza grzbiet i przewleczony lub doklejony do okładzin lub mógł być wraz z podkładką obcięty na równi z szerokością grzbietu (il. 74 a, b, c) . Przyklejanie do zewnętrznej strony okładzin częściej stosowano do około połowy XVIII wieku, później natomiast do wewnętrznej. Można także spotkać przypadki doklejanych kapitałek z rdzeniem i obszyciem, mocowanych dodatkowo przy bloku przez pojedyncze zadzierzgnięcia (ang. worked stuck-on endbands) (il. 68, 69). Kapitałki doklejane uznawane są za niemiecki wynalazek powstały w połowie XV wieku i używany głównie w tym kraju do połowy XVIII wieku. Doklejane kapitałki z wzorzystych tkanin (ang. woven stuck-on endbands) zaczęły stawać się popularne w Europie w pierwszej ćwierci XVIII wieku pod wpływami niemieckimi, a szczególna grupa z tkanin imitujących kapitałki szyte ręcznie pojawiła się w połowie XVIII wieku. Z tego czasu znane są też liczne przypadki doklejanych kapitałek papierowych na kodeksach z większości europejskich krajów poza Wielka Brytanią, gdzie rozwiązanie to pojawiło się na pocz. XIX w. Maszynowe kapitałki doklejane (ang. machine-made stuck-on endbands) pojawiły się około roku 1850 i są dziś najczęściej spotykane w książkach produkowanych masowo (il. 75).
| + | |
| − | | + | |
| − | ===2.4. kapitałka nowożytna===
| + | |
| − | ====kapitałka „niemiecka”====
| + | |
| − | ====kapitałka „francuska”====
| + | |
| − | ===2.5. kapitałka belle epoque===
| + | |
| − | ===2.6. kapitałka współczesna===
| + | |
| − | | + | |
| − | ===Lista===
| + | |
| − | | + | |
| − | * Punkt 1
| + | |
| − | * Punkt 2
| + | |
| − | ** Punkt 2.1
| + | |
| − | ** Punkt 2.2
| + | |
| − | * Punkt 2
| + | |
| − | | + | |
| − | ==Grafika==
| + | |
| − | | + | |
| − | <gallery>
| + | |
| − | File:Bookbinders_2.jpg|Obrazek 1
| + | |
| − | File:Bookbinders_3.jpg|Obrazek 2
| + | |
| − | File:Bookbinders 4.JPG|Obrazek 3
| + | |
| − | File:Thing.jpg|Obrazek 4
| + | |
| − | </gallery>
| + | |
| − | | + | |
| − | ==Przypisy==
| + | |
| − | | + | |
| − | # Les tranchefiles brodées. Etude historique et technique, Bibliothéque Nationale, 1989
| + | |
| − | # L. S. Young., Bookbinding and conservation by hand. A working guide, 1981
| + | |
| − | # J.A. Szirmai, The archaeology of medieval bookbinding, 1999 | + | |
| − | # J. Greenfield, J. Hille, Headbands: How to Work Them, Oak Knoll Press, 1991
| + | |
| − | # D. Cockerell, Bookbinding and the Care of Books, 1901, New York: Lyons and Burford
| + | |
| − | # B. C. Middleton, A history of English craft bookbinding technique, 1963
| + | |
| − | # H. Petersen, Bucheinbande, 2 edycja, 1991
| + | |
| − | | + | |
| − | # Montelatici Claudio, Alla ricerca del libro perduto. Note sull’ evolutione della tecnica di legatura, [w:] Biblioteche Oggi 5, 1987, tom 3
| + | |
| − | # Cowie George, Cowie's bookbinder's manual, Londyn, 1852 [https://archive.org/details/cowiesbookbinder00cowi]
| + | |
| − | # Nicholson James B., A manual of the art of bookbinding, Philadelphia, 1878 | + | |
| − | # http://isabell.paradise.gen.nz/Bookbinding/Bookbinding%20a%20brief%20history%20with%20photos.pdf
| + | |
| − | # Roberts, Matt and Etherington, Don, Bookbinding and the Conservation of Books. Washington DC: Library of Congress, 1982.
| + | |
| − | # Adolf Rhein, 1942, Kapitalbunde zu einem Katalog
| + | |
| − | # Karin Scheper, The technique of islamic bookbinding: methods, materials and regional varieties, dostęp: https://books.google.pl/books?id=fX69BwAAQBAJ&pg=PA245&dq=endbands&hl=pl&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=endbands&f=false
| + | |
| − | ---- | + | |
| − | Autor: '''P.M.'''
| + | |
| | | | |
| | | | |
| | ---- | | ---- |
| − | Autor: Małgorzata Pronobis-Gajdzis | + | Autor: '''M.P.B''' |
(dzierganka) (ang. endband, headband, niem. Das Kapital, das Kapitalband, fr. tranchefile, wł. capitello, duń. kapitaelbånd, hol. kapitaal, nor. kapitalbånd, hiszp. cabezada, szw. Kapitälband, cz. kapitálek, fiń, reunusnuaha, kapiteelinauha)
Element kodeksów znajdujący się na górze i dole grzbietu bloku, pełniący funkcję strukturalną i/lub dekoracyjną. Kapitałka jest zazwyczaj równa wysokości okładki lub jest niższa, ale niekiedy wystaje ponad nią. Kapitałki w najwcześniejszych kodeksach były elementem systemu szycia - końcowym zwięzem (zazwyczaj skórzanym) wokół którego zawijała się nić, przechodząc z jednej składki do kolejnej. Kapitałki w okresie późnego średniowiecza doszywano do bloku. Celem ochrony grzbietów składek przed rozerwaniem przez nić, stosowano podkładkę z paska pergaminu lub skóry, a obszyty rdzeń był, podobnie jak zwięzy, przewleczony przez otwory w okładzinach. W tym okresie występowały także kapitałki z uchem, kapitałki szyte na tzw. bazie oraz zaplatane z rzemieni. Od XVI w. kapitałki zaczęły tracić swoją funkcję konstrukcyjną, a dominującą stała się funkcja dekoracyjna. Najczęściej stosowano kapitałki przyklejane, przy czym początek ich występowania określa się na koniec XV wieku (Niemcy). Kapitałka przyklejana składała się ze sznurkowego, pergaminowego lub skórzanego rdzenia owiniętego tkaniną lub pergaminem (tzw. podkładka kapitałki). Tak przygotowaną bazę przyklejano do bloku, przy czym skraje podkładki zazwyczaj wystawały poza blok i były przyklejone do wewnętrznej strony okładzinówek. Na tak wykonanej bazie wykonywano ozdobne szycie.
Angielski termin określający kapitałkę - „endband”, oznaczający w dokładnym tłumaczeniu „zwięz końcowy” rozpropagował od 1967 r. Christopher Clarkson. Clarkson zaznaczył, że kapitałki te będąc elementem systemu szycia, służyły jednocześnie do montażu okładzin przy bloku. Termin „endband” z czasem został poszerzony i zaczęto go stosować do określania wszystkich rodzajów poziomych pasków na końcach grzbietów, mogących pełnić funkcję zarówno strukturalną, jak i dekoracyjną.
