Malowane oprawy: Różnice pomiędzy wersjami

Aktualna wersja na dzień 09:45, 27 kwi 2022

Malowane oprawy

(ang. painted bindings, fr. reliures peintes, niem. Bemalte Einbände)

Oprawy o dekoracji w całości lub w większości malowanej. Dzieła tego rodzaju powstawały od średniowiecza, stanowiąc jednak margines produkcji introligatorskiej. Poprzez dekoracje malarską na oprawach nadawano księgom wyjątkowy charakter, tak z religijnej perspektywy, jak świeckiej perspektywy. Stosowano przy tym różne techniki oraz podłoża malarskie (tożsame z okładzinami lub mocowane na okładzinach), włącznie z blachami z kruszców.

Najstarsze znane dekoracje tego rodzaju znajdują się na oprawach koptyjskich z prawdopodobnie IX-X w.: malowane złotą farbą wzory geometryczne w ramie i zwierciadle (Pierpont Morgan Library, Nowy Jork). Charakterystyczną grupę dzieł od XIII do pocz. XVI w. stanowią oprawy o drewnianych okładzinach pokrytych płytkami rogowymi lub pergaminem (na który nałożono przeźroczyste płytki rogowe), w metalowym (żelaznym lub srebrnym) obramieniu. Na takich podłożach znajdują się dekoracje malarskie, które pod względem formalno-stylowym i technicznym są de facto iluminacjami, najczęściej o tematyce religijnej. Z epoki gotyckiej i renesansowej znane są oprawy z centralną kompozycją malarską na pergaminie pod płytką rogową, w metalowej ramce. Od poł. XIII w. do XVII w. tworzono w Sienie, dla tamtejszego urzędu kasy miejskiej (zwanej Biccherna), oprawy z desek, na których malowano m.in. w sceny religijne, alegoryczne i historyczne. Technika wykonania takich dzieł w okresie średniowiecza była analogiczna jak w ówczesnym malarstwie tablicowym. Podobna koncepcja malowania opraw ksiąg archiwalnych występowała na płn. od Alp (np. księgi ziemskie morawskie z XIV-XVII w. z malowanymi herbami urzędników). Najpóźniej w XIV w. pojawił się też zwyczaj malowania na skórzanych oprawach herbów lub nawet pokrywania całych okładzin kombinacją figur i barw herbowych właściciela księgi (superekslibris). Charakterystyczne dla ksiąg liturgicznych obrządku wschodniego (zwłaszcza na Zachodniej Ukrainie, w Pskowie i Nowogrodzie) w XV-XVIII w. są oprawy z przedstawieniami ikonowymi, malowanymi na skórze lub grubym płótnie na deskach. Koncepcję malowideł na całych okładzinach podtrzymywano w okresie nowożytnym, rezerwując ją dla ksiąg dedykacyjnych (np. oprawa księgi dla Eugeniusza Sabaudzkiego, z obrazami batalistycznymi na miedzianych blachach w złoconych obramieniach, Neapol 1724, ÖNB Wiedeń) lub o niecodziennej zawartości (np. oprawa zielnika roślin pruskich, spreparowanego przez G. A. Helwinga, Prusy Książęce, ok. 1700, BN Warszawa).

Malowidła wyeksponowane na okładzinach tworzono w XIX w. (np. dwa kodeksy średniowieczne z Biblioteki Dzikowskiej Tarnowskich, BN Warszawa). Efektowną formę mają klasycystyczne malowidła na tekstylnych oprawach wielu egzemplarzy almanachów gotajskich (Almanach de Gotha), wydawanych od 1768 do lat 40. XIX w. Znacznie liczniejszą kategorię reprezentują oprawy, których dekoracja malarska stanowi dopełnienie zdobień wykonanych technikami introligatorskimi. Z XIV-XV w. pochodzą nacinane oprawy o detalach kompozycyjnych wyciętych w skórze i pomalowanych. Częściej spotyka się oprawy z dekoracją tłoczoną i częściowo malowaną (np. oprawy trzech inkunabułów w BU Wrocław). W XVI-pocz. XVII w. w Niemczech rozwinęła się praktyka malowania (częściowego lub niemal w całości) dekoracji opraw radełkowych, zwłaszcza wizerunków na centralnych wyciskach plakiet (np. warsztat Weischerów). W introligatorniach Francji, a w ślad za nimi innych krajów zachodniej Europy, praktykowano zaś od XVI w. malowanie farbami woskowymi geometrycznych elementów kompozycji (głównie wstęg, ram itp.) na manierystycznych, mozaikowych oprawach, szczególnie o kartuszowej dekoracji. Na oprawach renesansowych, począwszy od schyłku XV w., rozpowszechniły się też malowane lub wyciskane z tłoków/plakiet i malowane herby. Sprzyjała temu możliwość ukazywania znacznie drobniejszych i liczniejszych detali heraldycznych niż za pomocą samych tłoków. Liczne przykłady kunsztownych kompozycji herbowych widnieją na francuskich oprawach rokokowych, m.in. almanachów królewskich (Almanach Royale) z XVIII w. Wysmakowane dekoracje malarskie (np. w technice światłocieniowej – en grisalle) pojawiały się w kon. XVIII-pocz. XIX w. na klasycystycznych oprawach rodziny Edwardsów w Halifaksie (Wlk. Brytania). W dobie umasowienia produkcji książki w XIX w. malowanie całych opraw lub ich detali ustąpiło złoconym i barwnym wyciskom z matryc. Wciąż jednak tradycyjną technikę stosowano w dekoracji oprawach ksiąg o uroczystym bądź pamiątkowym charakterze (np. oprawa notesu Joachima Lelewela, przed 1861 r., MNK, Kraków). Najsłynniejsze m. o. z pierwszego czterdziestolecia XX w. wiążą się z miniaturami portretowymi i rodzajowymi autorstwa Miss C. B. Currie, umieszczanymi w tzw. Cosway bindings. Osobnym zagadnieniem są malowane brzegi kart, zazwyczaj o formie niezależnej od dekoracji okładzin.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Cosway binding
Kartuszowa dekoracja
Malowane krawędzie bloku
Mozaikowe oprawy
Nacinane oprawy
Pergamin
Pergaminowe oprawy
Superekslibris
Transparent vellum

Grafika

• 

  Malowana dekoracja na oprawie koptyjskiej, Egipt, prawdop. IX. X w. Pierpont Morgan Library

• 

  Malowana oprawa tzw. Psałterza Bamberskiego, Niemcy, ok. 1220-1230, Bamberg, Staatsbibliothek, repr. wg https://www.staatsbibliothek-bamberg.de/article/prachteinbaende-eines-jahrtausends/

• 

  Najwcześniejsza sieneńska oprawa malowana księgi archiwalnej, tzw. Biccherna, 1258, fot. wg: Bologna 1998

• 

  Oprawa z malowanym superekslibrisem nieokreślonego rycerza, prawdopodobnie Prusy Krzyżackie, XIV w., BUMK Toruń, fot. P. Kurek

• 

  Oprawa z malowanym superekslibrisem, Francja, kon. XIV pocz. XV w., wg Aleksandre, Grand, Lanoe 2009

• 

  Ślepo wyciskana z klocka drzeworytniczego i malowana oprawa gotycka, Niemcy, XV w., repr. wg: H. Engelhart, Ein seltenes Exemplar eines Einbandes..., „Einband Forschung”, H. 6, 2000, il. na okł.

• 

  Malowana oprawa inkunabułu, Dolny Śląsk, 2 poł. XV w., BUWr, Wrocław, fot. A. Wagner

• 

  Malowana oprawa późnogotycka, Niemcy, ok. 1500, repr. wg: A. Pabel, H. Engelhart, Ein „bemalter” Bucheinband..., „Einband Forschung”, H. 22, 2008, il. na okł.

• 

  Złocona i malowana oprawa francuska z malowanym superekslibrisem króla Hiszpanii, poł. XVI w., fot. wg: de Conihout, Ract.Madoux 2012

• 

  Ślepo wyciskana, złocona i malowana oprawa z warsztatu L. Weischnera, Niemcy, kon. XVI w., repr. wg: M. Hageböck, K. Lorenz, Neuerwerbung für die Herzogin Anna Amalia Bibliothek..., „Einband Forschung”, H. 28, 2011, il. nie num. na s. 61

• 

  Oprawa malowana Biblii z donacji Adama Schernitzkyego dla kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, przed 1625 r., BUWr, Wrocław, fot: www.bibliotekacyfrowa.pl

• 

  Malowana oprawa rękopiśiennego zielnika: Helwing G. A., Herbarium vivum plantarum sponte in Prussia nascentium. t. 1, Prusy ok. 1700, BN, Warszawa, fot. wg: www.polona.pl

• 

  Oprawa malowana na blachach miedzianych ze złoconym obramieniem, dla Eugeniusza Sabaudzkiego, Neapol 1724, fot. wg Mazal 1990

• 

  Perska oprawa malowana i werniksowana, przełom XVII i XVIII w., BCzart, MNK, fot. wg: www.polona.pl

• 

  Herb Stanisława Leszczyńskiego malowany na welinie pod osłoną z miki na oprawie P-P Dubuissona, Paryż 1751, Bm, Nancy, fot. wg: Jurkowlaniec 2005

• 

  Oprawa almanachu o miedzianych okładzinach z dekoracją malowaną i emaliowaną, Wiedeń, 1788, fot. wg: von Arnim 1990

• 

  Malowana dekoracja oprawy z pracowni rodziny Edwardsów w Halifaksie, po 1783 r., BnF, Paryż, fot. wg: www.reliures.bnf.fr

• 

  Malowany portret Kazimierza Wielkiego na oprawie Statutów Kazimierza Wielkiego, XIX w., BN, Warszawa, fot. wg: Paulinek 2008

• 

  Malowana oprawa notesu Joachima Lelewela, przed 1861; MNK, Kraków, fot. wg Paś 2021

• 

  Oprawa malowana na skórze, Natalia Malinowska, ok. 1924

• 

  Oprawa malowana na skórze, Natalia Malinowska, ok. 1924

• 

  Oprawa malowana całopapierowa Mikołaja Górskiego, pocz. XX w.

• 

  Włoska oprawa malowana na pergaminie, pocz. XX w.

Przypisy

1. Schreiber 1948, szp. 1380;
2. Holter 1956, s. 288-298;
3. De Marinis 1960, t. 3, tabl. G1/kat. 2959, G10/kat. 3010, I1/kat. 3063 i in.;
4. EWOK 1971, szp. 1706-1707;
5. Schunke 1971, s. 360-372;
6. Lewicka-Kamińska 1977, il. 15;
7. Schmidt-Künsemüller 1987, s. 289;
8. Mazal 1990, il. 56, 87-88, 217 i in.;
9. Baurmeister, Laffitte 1992, s. 138;
10. Devauchelle 1995, s. 137, 278;
11. Strutyńska 1995, nr kat. 50;
12. Marks 1998, s. 184-218;
13. Engelhart 2000, s. 8-10;
14. Barber 2004, s. 187-191;
15. François 2005, s. 234-235;
16. Зiнченко 2006, s. 126-132;
17. Pabel, Engelhart 2008, s. 12-20;
18. Engelhart 2010, s. 9-23;
19. Hageböck, Lorenz 2011, s. 60-69;
20. de Conichout, Ract-Madoux 2012, s. 163-190;
21. Wagner 2013 II, 199-204;
22. Czyżak 2015, s. 421;
23. Jaroszewicz-Pieresławcew 2016, s. 246;
24. Paś 2021, il. 2, 6.

Autor: M.P.B., A.W.