Pergamin

Pergamin

(ang. parchment, vellum, fr. parchemin, vélin, niem. Pergament)

Materiał uzyskiwany z pozbawionej owłosienia, niegarbowanej i napiętej skóry zwierząt. Najstarsze informacje o wykorzystaniu pergaminów do rękopiśmiennych zwojów pochodzą z Egiptu i sięgają ok. 2700-2500 r.p.n.e., najstarsze zaś zachowane karty kodeksu pergaminowego pochodzą z II w.n.e. Nazwa wywodzi się od miasta Pergamon w Azji Mniejszej, gdzie, według legendy, zaczęto go wytwarzać na skutek embarga na egipski papirus. Stosowany jako podłoże pisarskie oraz w introligatorstwie jako materiał obleczeniowy kodeksów. Ponadto był używany do wykonywania wielu różnych elementów jako materiał w różnych rzemiosłach, np. do pokrycia mebli, do wyrabiania bębnów, membrana w oknach, elementy ubioru, jako kalka i in. Wytwarzanie pergaminu różnie przebiegało na przestrzeni dziejów, różni się także terytorialnie i kulturowo.

Wytwarzanie pergaminu w zarysie historycznym

W początkowym okresie wykorzystywania skór jako materiału pisarskiego, były one ścieniane w niewielkim stopniu, a podłoże takie charakteryzowało się ciemną barwą. Strona odmięsna często nie była wykorzystywana, przykrywano ją np. tkaniną. W okresie pierwszego tysiąclecia p.n.e. na terenach Bliskiego Wschodu używano skór, które trudno jednoznacznie sklasyfikować, uważa się je za produkty pośrednie, gdyż aż do II.w.p.n.e. większość pergaminów we wstępnym procesie przygotowywano w ten sam sposób, co skóry. Różnice polegały na składzie kąpieli fermentacyjnej i stopnia napięcia skóry. Wstępnie skóry były zazwyczaj solone. Usunięcie owłosienia było wspomagane uprzednim trzymaniem skór w różnych zawiesinach wodnych zawierających materiały roślinny (liście, gałęzie, owoce, korę, galasy). Do zaczynu dodawano niekiedy mąkę, otręby, mleko kozie, tłuszcze roślinne i bydlęce a także potaż, mocz, psie odchody. Materiał ten fermentował, co powodowało pęcznienie i poluzowanie włóknistej struktury skóry, w wyniku czego włosy były łatwo usuwalne. Następnie skóra była oskrobywana na mokro półokrągłym nożem zwanym lunellum. W tradycji żydowskiej w zaczynie nie stosowano psich odchodów, a w ostatniej fazie powierzchnia skór pisarskich była wykańczana przez przecieranie garbnikami roślinnymi i olejem. Stosowano je natomiast chętnie w krajach islamskich i później w Europie aż do pocz. XX w. Najstarsze skórzane podłoża pisarskie,które można sklasyfikować jako pergaminy pochodzą z II w.p.n.e. z terenów Azji Mniejszej. Zaznaczyły się wówczas różnice pomiędzy grupami religijnymi w wykorzystaniu rozdwojonych skór. Arabowi pisali na jednej stronie skór, zaś Żydzi na obydwu powierzchniach. Pod koniec IV w.n.e. nieznaczne różnice dotyczyły także procesów technologicznych. W obu kulturach skóry były najpierw przez 2-3 dni moczone w roztworze soli, którą Arabowi spłukiwali. Następnie skóry moczono w w roztworze wapnia, napinano na ramach, skrobano, wcierano pumeks lub kredę i suszono na słońcu. Należy zaznaczyć, że solenie skór jest charakterystyczne dla pergaminów wschodnich. W średniowieczu zasadniczą nowinką technologiczną była zmiana usuwania owłosienia. Ok. VIII w. w Europie zyskała na popularności metoda wapnienia skór (stosowana także przez Arabów), przy czym nie jest pewne, kto od kogo przejął te metodę. Wapnienie przebiega w kilku etapach. Skóry moczy się przez ok. 24 godziny w wodzie, następnie przez ok. 1 tydzień (lato) lub 2 tygodnie (zima) w 30% roztworze wapna (czasem alternatywnie stosowano mocz). W efekcie wapnienia uzyskiwano skóry znacznie jaśniejsze niż w metodzie enzymatycznej. W końcu XIX w. wprowadzono zmiany w procesie mechanicznego rozwarstwiania, a w 1893 r. zmiany w procesie odtłuszczania i przeklejania skór. Rozpięty na ramie pergamin polewano gorącą wodą z ałunem, a następnie na tak przygotowaną powierzchnię napruszano kredę. W XX w. ograniczono polewanie wodą, stosowano jednak liczne eksperymenty, które niekorzystnie wpływały na właściwości pergaminu.

Pergaminy europejskie

Pergaminy europejskie można podzielić na:

• charta italica- tzw. włoski, produkowany w krajach południowych (Hiszpania, Włochy, pd. Francja) - cienki, jednostronny
• charta theutonica - tzw. niemiecki produkowany w krajach północnych (Niemcy, pn Francja, Polska, Węgry) - gruby, dwustronny

Cielęce pergaminy stosowano chętniej w Europie północnej, zaś w południowej raczej owcze i koźlęce. Powierzchnia pergaminu do pisania przygotowywano bardzo starannie osiągając wysoki stopień gładkości poprzez wcieranie past z wapna, mąki, białek kurzych i mleka.

Produkcja pergaminu w Polsce

W Polsce produkowano pergamin w większych miastach od XIV do XVI w., kiedy to pergamin jako podłoże pisarskie został zdominowany przez papier. We Wrocławiu w poł. XIV w. działało dwóch pergaministów, w tym jeden pochodzenia żydowskiego, w XV w. było ich już czterech. W Poznaniu w XV w. było trzech rzemieslników trudniących się wyrobem pergaminu. Wiadomo, że byli także w Gdańsku i Toruniu. Z 1395 r. pochodzi informacja o działalności w Krakowie niejakiego Jana. Działalność krakowskich pergaministów była powiązana z Uniwersytetem jagiellonskim i cechem rzemieślniczym. Ponoć płukali skóry w Wiśle, a wapno czerpali z podkrakowskich krzemionek. W XVI w. odnotowano w Krakowie z imienia pergaministę Mikołaja, którego znaczny majątek wskazywał o popularności tego rzemiosła.

Welin

Welin to bardzo cienki i delikatny pergamin, biały, jednolicie wyprawiony na obu stronach. Był wyrabiany ze skórek bardzo młodych zwierząt, świeżo urodzonych jagniąt, cielat lub nawet embrionów. Był używany do celów piśmienniczych, zwłaszcza na luksusowe modlitewniki (godzinki) w małych formatach oraz na Biblie. W introligatorstwie wykorzystywany sporadycznie, na karty ochronne lub wyklejki.

Imitacje pergaminu

Produkowano szereg wyrobów papierniczych stanowiących imitację pergaminu:

• papier bez żeberek, tzw. papier welinowy (zwany także welinem);
• papier pergaminowy, czyli półprzejrzysty papier (translucent) wykonywany z mocno zmielonej celulozy lub w drodze impregnacji albo pergaminizacji kwasowej;
• materiał obleczeniowy →igraf;
• papier ozdobny o żyłkowym wzorze →elefantenhaut.

Pergamin w introligatorstwie

Na potrzeby introligatorskie wytwarzano pergamin dość gruby, wygładzony jednostronnie od lica, natomiast strona mizdrowa pozostaje szorstka i chropowata. Pergamin na oprawy może być wykonywany ze skóry wszystkich gatunków zwierząt, ale najpopularniejszy jest pergamin cielęcy, owczy, jagnięcy i kozi.

W średniowieczu z pergaminu wykonywano miękkie oprawy książek użytkowych i dokumentów, np. ksiąg miejskich rachunkowych, książek szkolnych itp. Popularny wówczas sposób oprawy polegał na przyszywaniu składek do pergaminowej okładki. Bloki wieloskładkowe zszywano ściegiem łańcuszkowym lub wzdłużnym, na grzbiecie podkładano drewniane lub kościane płytki lub kawałki grubej skóry, które zapobiegały przecięciu pergaminu.

Renesans oprawy pergaminowej nastąpił w XVII w. w Niderlandach, a za nimi w Europie północnej, w tym także w Polsce. Opracowano wówczas nowe sposoby wykonywania opraw pergaminowych. Pergamin jest materiałem wysoce higroskopijnym, po nawilżeniu staje się miękki i rozciągliwy, jednak po wysuszeniu bardzo się kurczy. Stanowi to poważny problem w wykonywaniu opraw, które mają skłonność do rozchylania się i wypaczania. Stąd popularne były sposoby oprawy miękkiej, w której pergaminu nie naklejano na materiał usztywniający okładki. Połączenie pergaminu z blokiem następowało następowało poprzez zwięzy, przeciągnięte przez pergamin przy grzbiecie, oraz przez przyklejenie zawinięć obleczenia. Współcześnie, introligatorzy wykonujący oprawy pergaminowe kompensują ściąganie pergaminowej obleczenia naklejaniem na spodnią stronę okładki kilku warstw kontry (kaszerowanie).

Pergamin jest materiałem jasnym, niemal białym, może mieć różne odcienie, od mlecznobiałego, przez kość słoniową, do żółtego lub beżowego, pergamin kozi może być szarawy, nakrapiany. Szczególny typ pergaminu cielęcego, zwany "antycznym" ma ciemne żyłki, które są pozostałością krwi w naczyniach krwionośnych. Pergamin może mieć też wady, takie jak ciemne plamy będące pozostałością po umaszczeniu zwierzęcia, żółtawe lub półprzezroczyste obszary będące skutkiem niedostatecznego odtłuszczenia skóry.

Pergamin do opraw bywał barwiony na różne kolory, zwłaszcza ceglasty i zielony. Preparowano go także dla uzyskania przejrzystości; wówczas barwną dekorację umieszczano pod pergaminowym obleczeniem (transparent vellum). Oprawy pergaminowe dekorowano złoceniem, choć złocenie na tym materiale wymaga szczególnych umiejętności. Dlatego też tytulaturę na grzbiecie często wpisywano ręcznie tuszem. Na oprawach pergaminowych wykonywano także dekoracje malarskie, zarówno monochromatyczne - tuszem jak i wielobarwne.

Do wykonywania opraw wykorzystywano także makulaturę pergaminową. Zwłaszcza w dobie reformacji oraz reform soboru trydenckiego niszczono stare księgi liturgiczne, a pergamin przeznaczano na materiał introligatorski. Podobne zjawisko miało miejsce podczas II wojny światowej, gdy materiałem na oprawy stawały się zwoje Tory. Niekiedy oprawiano w makulaturę pergaminową zachowując historyczny zapis, czasem zaś zeskrobywano go, a ślady maskowano farbą.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Palimpsest
Pergaminowe oprawy
Skóry introligatorskie
Transparent vellum
Igraf
Elefantenhaut

Przypisy

1. Liszewska Weronika,Konserwacja zabytkowych pergaminów. Nowe metody uzupełniania ubytków z użyciem włókien pergaminowych, Warszawa 2012, s. 17-40.
2. F. Macchi, L. Macchi, Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 358-360.
3. Jakucewicz S., Papiery ozdobne : (text & cover), Warszawa 2006, s. 21.

---

Autor: M.P.B., E.P.