Palimpsest

Palimpsest

(łac. codex rescriptus; ang. palimpsest)

Powtórnie zapisany rękopis na pergaminie(z gr. palin - na nowo, psao - wycieram) .

Historia

W średniowieczu, gdy brakowało w skryptoriach pergaminu, cennego materiału do zapisywania tekstu, wykorzystywano powtórnie zapisane wcześniej pergamin. Usuwano teksty, które uznano za nieistotne, np. rachunki, listy, lub mogły to być karty z uszkodzonych egzemplarzy np. Pisma Świętego. Zdarzało się, że pergaminy były zapisywane nawet trzykrotnie.

Technika wykonania

Tekst usuwano z pergaminu najczęściej mechanicznie, tj. zeskrobywano nożem, ścierano pumeksem, gąbką. Rzadziej usuwano go chemicznie poprzez zanurzenie pergaminu w mleku. U Mnicha Teofila znaleźć można przepis na usunięcie pisma z pergaminu za pomocą gąbki nasączonej sokiem pomarańczowym. Po usunięciu, bądź znacznym osłabieniu pisma pergaminowe karty nawilżano i naprężano celem usunięcia deformacji. Wykonywano to najczęściej na ramach z pomocą gwoździ. Przy krawędziach pergaminowych kart można często zaobserwować gęsto rozmieszczone drobne dziurki, są to ślady po tym zabiegu.Po wyschnięciu kartę ponownie szlifowano pumeksem. Szorstką powierzchnię pokrywano zazwyczaj białkiem jaja kurzego. Następnie kopista przecinał kartę na pół wzdłuż dawnego grzbietu, otrzymując w ten sposób dwie karty. Kartę obracano o 90 stopni i składano w połowie. Była to, w przypadku palimpsestów, powszechnie przyjęta praktyka. Nadpisany tekst był zdecydowanie czytelniejszy, gdy nie pokrywał się z pierwotnym.

Przykłady

Zastosowanie odpowiednich Technologii umożliwia odczytanie pierwotnych tekstów. Dzięki temu poznano wiele wczesnośredniowiecznych, a nawet starożytnych tekstów. Do bardziej znanych palimpsestów zalicza się:

• rękopis greckiej Biblii "Codex Ephraemi Syri" z V w., zapisany ponownie w w XIII w.
• rękopis Cicerona "De republica" z IV w., zapisany ponownie w VII/VIII w. komentarzem do Psalmów św. Augustyna
• rękopis Gaja "Institutiones" z V w., zapisany ponownie w VIII w. listami św. Hieronima
• rękopis Archimedesa "O metodzie" kopia z X w., poszczególne części wielokrotnie zapisywane od X - XX w.
• rękopis "Codex Guelferbytanus Weissenburgensis, zawiera trzy greckie teksty (Kodeks Gwelferbytański A, Codex Guelferbytanus B), gocko-łacinski tekst Rz 11-15 (Codex Carolinus) i kilka łacińskich tekstów; tekst górny został nadpisany w XI wieku i zawiera Origines Izydora z Sewilli.

Polskie znane palimpsesty:

• 24 karty rękopisu "Collectio tripartita" z XI/XII w., zapisane ponownie w tym samym okresie
• rękopis z XII w., zapisany ponownie w XIV w. Ciceron "De officiis"

Metody odczytywania

W XIX i na pocz. XX w. do odczytywania palimpsestów używano bardzo nieraz destrukcyjnych metod i środków, takich jak: wodorosiarczan amonowy, błękit pruski, żelazicyjanek potasu, kwas galusowy. Najsilniejsze działanie miała tzw. tynktura Giobertiego, tj. kwas solny i cyjanek potasu stosowane na przemian. Zniszczono w ten sposób wiele palimpsestów. Nowoczesne metody obrazowania to, np. digitalizacja i obróbka cyfrowa obrazów, reflektografia w ultrafiolecie, fluorescencja wzbudzana ultrafioletem, reflektografia w podczerwieni, fluorescencja rentgenowska są znacznie mniej szkodliwe i bardzo pomocne w odszyfrowaniu nieczytelnych dotąd palimpsestów.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Pergamin

Przypisy

1. Głombiowski K., Szwejkowska H., Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu, Wrocław 1971, s. 115-116.
2. Encyklopedia książki, red.Żbikowska-Migoń A., Skalska-Zlat M., Wrocław 2017, s.332-333.
3. Encyklopedia Wiedzy o Książce. Praca zbiorowa. Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, szp. 1760-1762.
4. Netz R., Noel W., Kodeks Archimedesa. tajemnice najsłynniejszego palimpsestu świata, Warszawa 2007.
5. Semkowicz W., Paleografia łacińska, Kraków 2011, s. 54-57.

---

Autor: M.P.B.