Palmeta
Spis treści
Palmeta
(ang. palmette; fr. palmette)
Motyw stylizowanego, wachlarzowo rozpostartego liścia palmowego o regularnym kształcie. Wywodzi się ze starożytnego zdobnictwa bliskowschodniego, przejęta w Grecji i Rzymie, skąd przeniknęła do sztuki wczesnośredniowiecznej. W introligatorstwie romańskim należała do najpopularniejszych elementów dekoracji, wyciskanej z tłoków w układach pasowych (palmetowy ornament) i jako pojedyncze motywy w obrębie większych kompozycji. Na oprawach gotyckich XV-pocz. XVI w. ukazywana w dwóch zasadniczych odmianach: większa – bliska wzorcom romańskim i często tworząca ornament otaczający zwierciadło (o blaszce zamkniętej w regularnym obramieniu o nerkowatym kształcie), oraz prostsza i mniejsza, ok. 1-1,5 cm wys. (z drobnym liściem o regularnej formie, niekiedy możliwa do pomylenia z liściem akantu). W renesansie i manieryzmie niekiedy prezentowana w obrębie większych kompozycji jako samodzielny motyw lub w układach ornamentalnych, zyskała wielką popularność jako element palmetowo-arkadkowego i palmetowo-wstęgowego ornamentu, rzadziej zaś antykizującego, ale zazwyczaj uproszczonego anthemionu. Na rokokowych oprawach zazwyczaj poddana silnej stylizacji, wskutek czego podobna do muszli. Odrodzenie jej antykizujących form nastąpiło na klasycystycznych i empirowych oprawach, na których występuje samodzielnie (także jako podwójna lub zwielokrotniona palmeta w różnokształtnych ozdobnikach) oraz w anthemionie i ornamencie palmetowym. Odtąd często ukazywana na oprawach historyzujących, a od ok. 1900 r. w stylizacji secesyjnej i art déco. Szczególna forma p. wiąże się z antykizującym motywem akroterionu (naszczytnika) lub antefiksu, jako elementów antycznej dekoracji architektonicznej. Ukazywano go ukośnie w narożach zwierciadła, na osiach okładziny lub w innych miejscach (np. niektóre paryskie oprawy Simierów i ich naśladowców z l. 20.-40. XIX w., oprawy wydawnicze zdobione historyzującymi plakietami).
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Akant
Anthemion
Empirowe oprawy
Klasycystyczne oprawy
Muszla
Palmetowo-arkadkowy ornament
Palmetowo-wstęgowy ornament
Palmetowy ornament
Rokokowe oprawy
Romańskie oprawy
Grafika
Palmety w dekoracji oprawy romańskiej, Francja, XII w., fot. wg: Schmidt-Künsemüller 1985
Palmety w dekoracji oprawy romańskiej, Francja, XII w., fot. wg Birkenmajer 1925
Motyw palmety na oprawie gotyckiej, XV w.
Motyw palmety o formie pokrewnej motywowi muszli na oprawie rokokowej, ok. poł. XVIII w.
Motyw palmety w obrębie anthemionu na oprawie empirowej, pocz. XIX w.
Palmety w dekoracji obramienia oprawy empirowej, ok. 1816, fot. wg: Wittock 2009
Przykłady ozdobników z podwójnymi palmetami, XIX w., wg: Devaux 1977
Palmety w motywach akroterionów na osiach dekoracji oprawy romantycznej, ok. 1830, fot. wg: Fernández 1994
Palmety w narożach obramienia oraz na osi centralnego medalionu oprawy romantycznej, XIX w., fot. wg: Fernández 1994
Przypisy
- EWOK 1971, szp. 1761-1762;
- Devaux 1977, s. 106, 216-217, 227 i in.;
- Ziesche, Becker 1977, s. 49;
- Schwenke, Schunke 1979, tabl. 207-209;
- Schmidt-Künsemüller 1985, s. 245-246;
- Sonnenburg 1986, nr kat./il. 21-22, 24-27;
- Mazal 1990, il. 250-251, 255-256, 267 i in.;
- Fernández 1994, il. 42, 60, 62 i in.;
- Devauchelle 1995, s. 170;
- Macchi F. i L. 2002, s. 348-349;
- Wittock 2009, nr kat./il. 27, 52.
Autor: A.W.
