Krzyż

Spis treści

1 Krzyż
2 Zobacz też
3 Grafika
4 Przypisy

Krzyż

(ang. cross; fr. croix; niem. Kreuz)

Jeden z najpowszechniejszych motywów w dekoracji opraw kręgu chrześcijańskiego. Odzwierciadleniem rangi k. jako symbolu jest jego eksponowanie na oprawach, tak pod względem wielkości, jak kosztowności i okazałości wykorzystanych materiałów oraz technik. Jako centralny element kompozycji okładzin występuje już na oprawach koptyjskich z VIII-IX w. Stanowi najważniejszy motyw dekoracji górnej okładziny na wielu wczesnośredniowiecznych (bizantyńskich i łacińskich) złotniczych oprawach liturgicznych ksiąg. Na dziełach tych często poddawany silnej stylizacji w duchu ornamentyki epoki i środowiska artystycznego. Ponadto ozdabiany kamieniami szlachetnymi (kameryzowanie), emaliowaniem oraz innymi technikami jubilerskimi i złotniczymi. Obok samoistnego k., w zwierciadłach górnych okładzin powszechnie ukazywano na nim Chrystusa w scenach Ukrzyżowania (np. płaskorzeźbione plakiety z kości słoniowej na licznych bizantyńskich i łacińskich kodeksach). Na skórzanych oprawach romańskich i gotyckich widnieje w kompozycjach stosunkowo nielicznych tłoków (np. sceny Drogi Krzyżowej). Jednakże w obu epokach kształt k. niekiedy nadawano ogólnej kompozycji okładzin z wycisków wielu tłoków (np. krakowskie dzieła Walentego z Pilzna i Introligatora IC). Od renesansu motyw k. masowo ukazywano w radełkowaniach (głównie w scenach nowotestamentowych) oraz na prostokątnych, owalnych i okrągłych plakietach/medalionach. Eksponowano go zaś na niektórych modlitewników oraz liturgicznych ksiąg oprawach. Do umasowienia koncepcji k. jako głównego bądź jedynego elementu dekoracji jednej (górnej) lub obu okładzin doszło w XIX-pocz. XX w. na modlitewnikach (w tym śpiewnikach), mszałach oraz innych księgach o tematyce religijnej. Ukazywano go w rozmaitych technikach (ślepe i złocone wyciski, aplikacje z metali, celuloidowej imitacji kości słoniowej, haft, koraliki itd.) i formach (od najprostszych – linearnych, po wzbogacone w duchu historyzmu). Tendencja ta przeniknęła na oprawy wydawniczych opraw, na których motyw. k. zyskiwał często bardzo efektowne formy. W XX-XXI w. pojawia się głównie na oprawach tworzonych na zamówienie do celów liturgicznych. Niekiedy przyjmuje na nich formy syntetyzujące ikonograficzną tradycję i oryginalne, nowoczesne rozwiązania w sferze kompozycji oraz materiałów i techniki wykonania.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Biblijne motywy
Jezus Chrystus
Liturgicznych ksiąg oprawy
Modlitewników oprawy
Święci pańscy
Wydawnicze oprawy
Złotnicze oprawy

Grafika

Motyw krzyża z kamieni szlachetnych na dolnej okładzinie z m.in. kości słoniowej, ewangeliarz, V w., Mediolan, Museo del Duomo, fot. wg: Ganz 2015
Motyw krzyża na dolnej okładzinie złotniczej oprawy Ewangeliarza z Lindau, ok. 780 r., Pierpont Morgan Library, Nowy Jork, fot. wg: www.themorgan.org
Motyw krzyża na złotniczej oprawie Ewangeliarza z Reichenau, ok. 1010, Bayrerische Staatsbibliothek, Monachium, fot. wg: www.digitale.sammlungen.de
Motyw krzyża greckiego na oprawie koptyjskiej z X w., Pierpont Morgan Library, Nowy Jork, fot. wg: www.themorgan.org
Kompozycja dekoracji oprawy romańskiej oparta na motywie krzyża, Francja, XII w., fot. wg: Schmidt-Künsemüller 1985
Motyw krzyża w dekoracji oprawy gotyckiej, Introligator IC, Kraków, ok. 1480, BJ Kraków, fot. A. Wagner
Motyw krzyża w dekoracji oprawy gotyckiej, Walenty z Pilzna, Kraków, ok. 1480, BJ Kraków, fot. A. Wagner
Motyw krzyża łacińskiego (złotniczego, emaliowanego) na oprawie brewiarza, pocz. XVII w. i XIX w., BCzart., MNK, Kraków, fot. wg: www.polona.pl
Motyw krzyża na haftowanej oprawie modlitewnika, Niemcy, po 1845 r., fot. wg: Tomaszewski 2013, II
Motyw krzyża na oprawach książek religijnych, XIX w., fot. wg: Bepler 2017
Motyw krzyża na górnej okładzinie oprawy modlitewnika, Polska lub Francja, 1854 r., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Motyw krzyża łacińskiego na historyzującej oprawie mszału, Polska, XIX w., Bczart., MNK, fot. wg: www.polona.pl
Motyw krzyża-miecza na oprawie Księgi pamiątkowej Grobu Nieznanego Żołnierza, Jan Recmanik, 1930, fot. wg: Pokorzyńska 2014
Motyw krzyża łacińskiego na oprawie księgi liturgicznej, Włochy, 1 poł. XX w., fot. wg: Colombo 1952