Wydawnicze oprawy
Spis treści
Wydawnicze oprawy
(nakładowa oprawa, księgarska oprawa) (ang. edition binding, publisher's binding; niem. Verlagseinband; fr. reliure d’editeur)
Oprawa dopełniająca proces produkcji drukarskiej, realizowana na zlecenie i koszt wydawcy jeszcze przed sprzedażą książki. Stanowi przeciwieństwo oprawy indywidualnej, realizowanej na zlecenie właściciela książki. Niektórzy badacze definiowali oprawę wydawniczą/nakładową jako jednakową oprawę dla wszystkich egzemplarzy danego wydania dzieła, jednak nowsze badania dowodzą, że tylko część nakładu uzyskiwała jednolitą oprawę, a owo "ujednolicanie" narastało stopniowo i objęło cały nakład dopiero w wysoko uprzemysłowionych zakładach poligraficznych.
Zjawisko oprawy wydawniczej, istniało od początku ery drukarskiej, niektóre egzemplarze były oprawiane na zlecenie wydawcy lub księgarza i w tej postaci oferowane do sprzedaży. Niektórzy wydawcy, jak np. Anton Koberger w Norymberdze lub Aldus Manutius w Wenecji kompleksowo organizowali proces wydawniczy, posiadając obok drukarni także warsztat graficzny oraz introligatorski. Jednak do XVIII wieku w handlu księgarskim przeważała książka w postaci nieoprawionych arkuszy drukarskich (in crudo) lub w składkach (seksternach). Zjawisko oprawy wydawniczej nasiliło się w XIX i XX wieku, by w końcu objąć całą produkcję wydawniczą. Lawinowy wzrost produkcji wydawniczej będący skutkiem postępu technicznego w XIX-wiecznym drukarstwie, na który złożyło się maszynowe wytwarzanie papieru, zastosowanie pospiesznych maszyn drukarskich oraz mechanizacja składu tekstów i wykonywania ilustracji stanowił problem dla introligatorów, którzy pracując tradycyjnymi metodami nie nadążali za potrzebami rynku. Rozwiązaniem stała się oprawa wydawnicza wykonywana sposobem seryjnym, a w znacznym stopniu także maszynowo. Umasowienie oprawy spowodowało także obniżenie jej ceny.
W procesie oprawy wydawniczej wydawca przejmował od introligatora zadanie ukształtowania formy oprawy. Tworzył jej projekt lub zamawiał go u profesjonalnego artysty, dostarczał materiały, zamawiał wykonanie matryc do tłoczenia, które udostępniał introligatorowi dla wykonania prac.
Typy opraw wydawniczych
- Oprawa broszurowa z papierową lub kartonową okładką. Czasami traktowana jako oprawa tymczasowa, a książki uzyskiwały docelową oprawę wykonywaną na zamówienie właściciela; okładki broszurowe były wówczas z zasady usuwane. Zwykłe papierowe broszury zaopatrzone w szyldziki z wydrukowanym tytułem, pojawiające się na ziemiach polskich na przełomie XVIII/XIX wieku są uznawane za pierwsze oprawy wydawnicze. Na początku XIX wieku na arkuszu papieru przeznaczonym na okładkę zaczęto umieszczać nadruk, początkowo w technice typograficznej, później także litograficznie, jedno- lub wielobarwnie. Nadruk miał przede wszystkim charakter informacyjny, zawierał tytuł, a czasem powtarzał zawartość karty tytułowej. Do warstwy informacyjnej zaczęto dodawać element dekoracyjny, początkowo winietę lub ozdobną ramkę, a wreszcie kompozycje opracowane przez artystów.
- Oprawa twarda całopłócienna. Płótno introligatorskie, zwane „płótnem angielskim” lub „kaliko”, wprowadzone do introligatorstwa w latach 20. XIX wieku zdominowało oprawy wydawnicze, później stosowano także inne gatunki płótna. Oprawy płócienne były najczęściej dekorowane wyciskami maszynowymi, na ślepo lub przy użyciu złota, szlagmetalu, farby lub folii introligatorskiej.
- Oprawa twarda całopapierowa (oprawa kartonowa, kartonaż). Pojawiła się równocześnie z oprawą broszurową zaopatrzoną w nadruk. Wydaje się, że te same użytki drukarskie mogły służyć za oprawę broszurową jak też za obłóczkę oprawy tekturowej. W pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku drobne druki w oprawy z obłóczkami z barwnego papieru glansowanego lub safianowego ze ślepymi lub złoconymi wyciskami; oprawy takie uznawane są za księgarskie. W dekoracji obłóczek stosowano także inne, nietypowe techniki druku, np. druk giloszowy, litografię, zarówno jednobarwną jak i chromolitografię, a od końca XIX wieku jedno- i wielobarwną typografię rastrową. Współcześnie oprawy twarde oblekane są głównie zadrukowanym i lakierowanym lub laminowanym papierem.
- Oprawa półpłócienna z papierową obłóczką. Typ oprawy nieznacznie różniący się od oprawy całopapierowej płóciennym grzbietem, także bywał nazywany kartonażem. Pojawił się w drugiej połowie XIX wieku. Papierowe obleczenia były przygotowane analogicznie jak w kartonażu, natomiast na płóciennym grzbiecie zwykle tłoczono farbą tytulaturę. Introligatorzy potocznie nazywali ten typ „oprawą książek szkolnych”, co świadczy o powszechności oprawy półpłóciennej w produkcji podręczników i w ogóle książek dla dzieci. Pewną obocznością były oprawy półpłócienne z obleczeniem sporządzonym nie z papieru, ale z płótna innego gatunku lub koloru. W grupie opraw półpłóciennych znajduje się także tzw. karton równocięty.
- Oprawa całoskórzana. Pierwotnie była to oprawa niczym nie różniąca się od indywidualnej, tylko że sporządzana na zlecenie wydawcy, w większej liczbie egzemplarzy. Były to oprawy luksusowe, ręcznie złocone, a na wczesnych oprawach na poszczególnych egzemplarzach można zauważyć większe lub mniejsze różnice dekoracji, od połowy XIX wieku oprawy były dekorowane maszynowymi wyciskami, złotymi, ślepymi, lub reliefowymi. Oprawę skórzaną otrzymywały luksusowe edycje dzieł literackich, albumowych, książki do nabożeństwa, wydania biblii.
- Oprawa półskórkowa. Już od XVIII w. księgarze oferowali książki w typowych opraw półskórkowych, wykonywanych tak samo jak zlecenia indywidualne, tyle tylko że zamawianych przez księgarzy i oferowanych klientowi w gotowej postaci. Pod koniec XIX wieku seryjne oprawy półskórkowe upowszechniły się jako wyposażenie dzieł naukowych, encyklopedycznych, zwłaszcza wielotomowych edycji.
- Oprawa pergaminowa lub półpergaminowa. Rzadko pojawia się na oprawach wydawniczych, głównie na edycjach bibliofilskich. W polskim dorobku wydawniczym z opraw pergaminowych słynie Samuel Tyszkiewicz. Oprawy były dekorowane złoconym lub barwnym wyciskiem.
- Oprawa celuloidowa. Jest to oprawa z tworzywa sztucznego przypominającego kość. Oprawy celuloidowe wykonywano seryjnie, przemysłowo. Zaopatrywano w nie głównie książeczki do nabożeństwa, dekorowano złoceniem, reliefowym wytłaczaniem lub barwnym nadrukiem.
- Oprawa półtwarda. Jest to oprawa identyczna technologicznie z oprawą twardą, z tym że materiałem usztywniającym nie jest tektura lecz karton, dzięki czemu okładki są cienkie i elastyczne. Analogiczna jest współcześnie produkowana oprawa →zintegrowana, zupełnie pozbawiona okładzinówki.
- Inne. Do rzadko stosowanych materiałów obleczeniowych należą fornir oraz zamsz. Zamsz wykorzystywano do wykonywania opraw półmiękkich z miękkimi kantami daleko wystającymi poza krawędzie bloku (yapp). Do innych wynalazków na polu introligatorstwa należą angielskie oprawy z papier-mâché, imitującego płaskorzeźby wykonane z kamienia lub hebanu.
Warianty opraw wydawniczych
Nie wszystkie egzemplarze nakładu otrzymywały taką samą oprawę, a różnice wynikały z organizacji przebiegu oprawiania:
- Oprawa księgarska, zlecana nie przez wydawcę lecz przez wielu księgarzy dla partii sprzedawanych w ich księgarniach.
- Bogata oferta księgarska obejmująca tę samą książkę w różnych oprawach: broszurowej, zwykłej i luksusowej. Częste były także warianty kolorystyczne płótna.
- Rzuty: każda kolejna partia otrzymywała inną oprawę na wyraźne zlecenie księgarzy; dzięki niej podobnie jak w dodruku kart tytułowych ze zmienioną datą wydania, książka sprawiała wrażenie nowości wydawniczej .
- Oprawa poszczególnych partii nakładu w różnych zakładach introligatorskich, w których opracowano zróżnicowany wystrój okładek.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Wklejane oprawy
Broszurowe oprawy
Karton równocięty
Celuloidowe oprawy
Naklejka
Papier-mâché
Płócienne oprawy
Półtwarda oprawa
Yapp
Przypisy
- Fouquet-Plümacher D., Fragen zur Einbandforschung, besonders zur Masse des Maschineneinbandes, „Einbandforschung” 2016, nr 38, s. 32-45, https://docplayer.org/66451089-Verlagseinbanddatenbank.html
- Malavieille Sophie, Reliures et cartonnages d'éditeur en France au XIXe siècle (1815-1865), Paris 1985.
- McLean Ruari, Victorian publishers’ book-bindings in cloth and leather, London 1974.
- Dunin Janusz, Rozwój cech wydawniczych polskiej książki literackiej XIX-XX wieku, Łódź 1982, s. 120-133.
- Pokorzyńska E., Oprawy wydawnicze w zbiorach polskich. Rekonesans badawczy, [w:] Zbiory polskie, red. A. Wagner, współpr. D. Ryszkowska-Mirowska, A. Wronka, Toruń 2021, s. 315-335
- Petit N., Aux origines de la couverture imprimée moderne, „Revue de la Bibliothèque nationale de France” 12, 2002, s. 86-89
Autor: E.P.
