Kobergerowskie oprawy

Pojęcie stosowane wobec opraw późnogotyckich wykonanych przez introligatorskich kooperantów norymberskiego drukarza, wydawcy i księgarza – Antona Kobergera († 1513), wedle ujednoliconych formuł materiałowo-technicznych i dekoracyjnych. Praktykę tę, zaliczaną do początków wydawniczych opraw, wprowadził Koberger z myślą o koncentracji zysków zarówno ze sprzedaży druków tłoczonych w jego firmie, jak też ich iluminowania oraz oprawiania. Z jednej strony ograniczała ona nakład pracy (a tym samym koszty) nad wykonaniem opraw, a z drugiej zapewniała ich efektowny i modny wygląd. Typowe k. o. sporządzane były z fazowanych desek oblekanych wołową lub świńską skórą. Okładziny zaopatrywano w centralne i narożne okucia mosiężne o relatywnie bogatej, plastycznej formie, uzyskiwanej przez tzw. clausurmacherów w zmechanizowany sposób (zob. sztancowana dekoracja, zn. 1). Podobnie opracowywano mosiężne zapięcia, montowane przy dłuższej krawędzi okładzin. Dekorację wykonywano na ślepo, złocenia ograniczając do napisów, a niekiedy też drobniejszych elementów kompozycji. Posługiwano się przy tym strychulcem i stosunkowo ograniczonym zasobem tłoków. W niektórych przypadkach stosowano też klocki drzeworytnicze (określane również jako plakiety), którymi multiplikowano dekorację zwierciadła bądź wyciskano napisy i bardziej skomplikowane ornamenty w ramach zwierciadła. Typowe kompozycje k. o. składają się z pokaźnego zwierciadła otoczonego dwustrefową ramą z wydzielonymi, narożnymi polami. Na górnej – bardziej reprezentacyjnej – okładzinie zwierciadło wypełniano przeważnie owocu granatu wzorem, wyciskanym z tłoków lub klocków drzew. Z kolei ramy zdobiono naprzemiennymi motywami rozety i konara oplecionego liściem, tworzącymi wzór arbor vitae, ponadto tłokami z motywami floralnymi i zoomorficznymi, w tym fantastycznymi (szczególnie gryf). W górną-poziomą ramę często wkomponowywano napis tytułowy o teksturowym kroju liter, wyciskany z tłoków literniczych bądź jednego klocka (listwy) drzeworytniczego. Na późniejszych oprawach tej grupy pojawiały się też dekoracje radełkowe, stanowiące innowację radykalnie przyspieszającą tempo prac zdobniczych. Dolnym okładzinom – jako mniej eksponowanym – nadawano znacznie skromniejszą dekorację, np. z uproszczoną wersją rombowego wzoru w zwierciadle. Motywy zdobnicze (zazwyczaj rozety lub arbor vitae) ukazywano też w kompartymentach grzbietu. Rozpowszechnienie się w Europie k. o. chroniących liczne druki z norymberskiej oficyny wywarło ogromny wpływ na introligatorów nie tylko w innych miastach niemieckich, ale też w całej środkowej Europie. Od schyłku XV w. dzieła w „stylu/typie kobergerowskim” powstawały w Krakowie, Poznaniu, Gdańsku, Wrocławiu oraz pomniejszych ośrodkach wytwórczości. Przynajmniej w dwóch pierwszych miastach na popularność charakterystycznej formuły dekoracji opraw wpływała nie tylko obfitość druków Kobergera trafiających na tamtejsze rynki, ale też przypuszczalnie działalność introligatorni kooperujących z filiami (składami) norymberskiego przedsiębiorstwa. Zmierzch tego stylu dekoracji opraw nastąpił w 2 ćw. XVI w. wraz z upowszechnieniem się stylu renesansowego.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Arbor vitae
Gotyckie oprawy
Grafika w introligatorstwie
Gryf
Owocu granatu wzór
Plakietowe oprawy
Rombowy wzór
Rozeta
Sztancowana dekoracja
Wydawnicze oprawy

Grafika

Oprawa tzw. kobergerowska, Norymberga, Hieronymus Muenzer, między 1481 a 1490, zbiory i fot.: Pierpont Morgan Library, Nowy Jork
Oprawa tzw. kobergerowska, "Böhmischer Meister", Norymberga, ok. 1486, Biblioteka Tow. Naukowego Płockiego, fot. A. Łukawski, wg Wagner 2020
Oprawa tzw. kobergerowska, prawdopodobnie Augsburg, po 1491 r., zbiory i fot.: Pierpont Morgan Library, Nowy Jork
Oprawa tzw. kobergerowska, prawdopodobnie Norymberga, kon. XV w., BUWr, Wrocław, fot. wg: www.bibliotekacyfrowa.pl
Oprawa w typie kobergerowskim, prawdopodobnie płn. Niemcy (Rostock?), ok. 1500, Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu, fot. BUAM
Oprawa w typie kobergerowskim, Gdańsk, Konrad Baumgart, kon. XV w., Bibl. Seminarium Duchownego w Pelplinie, fot. wg Tondel 2007