Tekstylne oprawy
Spis treści
Tekstylne oprawy
Pojęcie obejmujące wszelkie oprawy, których obleczenie okładzin wykonano z tkaniny (adamaszku, aksamitu, jedwabiu, itd.). Szczególną kategorią t. o. są haftowane oprawy, w których tkanina okrywająca okładziny i grzbiet, lub jedynie okładziny, jest ozdobiona techniką haftowania. W przypadku opraw z tekstylnym obleczeniem, na którym znajdują się metalowe okucia i zapięcia, większe aplikacje (np. z kości słoniowej) lub elementy całkowicie zasłaniające tkaninę, przeważnie stosuje się inne pojęcia. Odnoszą się one do wizualnie dominujących elementów dekoracji lub funkcji księgi, np. złotnicze oprawy, luksusowe oprawy, liturgicznych ksiąg oprawy. W przypadku, gdy identyfikacja dzieła tyczy się sfery materiałowo-technicznej, a nie funkcjonalnej, tę niekonsekwencję terminologiczną należy eliminować poprzez uwzględnienie podstawowego materiału obleczenia (np. t. o. ze złotniczymi okuciami i zapięciami). W kręgu chrześcijańskim zastosowanie tkanin jako obleczenia opraw sięga wczesnego średniowiecza. Od początku też były one traktowane jako szlachetny zamiennik skóry, zwłaszcza gdy wykorzystywano do tego szczególnie kosztowne i rzadkie tkaniny importowane. Z tego powodu przez całe średniowiecze (tak w kręgu bizantyńskim, jak łacińskim) luksusowe tkaniny przeznaczano na oprawy ksiąg liturgicznych oraz wykładano nimi wnętrza futerałów i skrzynek na takie księgi. Oprócz opraw ksiąg liturgicznych w całości obleczonych tkaniną – często o bogatym wzorze floralnym i zoomorficznym – popularne były t. o. ze złotniczymi okuciami lub ażurowymi blachami zakrywającymi większość okładzin. W XIV-XV w., wraz z rozkwitem prywatnej dewocji, spopularyzowały się t. o. luksusowych modlitewników. Z relatywnie licznych źródeł ikonograficznych wynika, że nadawano im formę płaszczowej oprawy lub sakwowej oprawy, nierzadko z frędzlami itp. dodatkami. Coraz częściej stosowano też technikę haftu, a nawet malowanie dekoracji ornamentalnych lub motywów herbowych. Niekiedy bogate wzory tkanin orientalnych naśladowano w technice drzeworytu (za pomocą klocków odbijanych na materiale). W epoce nowożytnej predylekcja do wzorzystych tkanin wschodnich ustąpiła haftom na szlachetnych materiałach. Takie oprawy, nierzadko wyrafinowane pod względem formalnym i technicznym, najczęściej rezerwowano do ksiąg o nadzwyczajnym statusie. W XVIII w. spopularyzowały się jednak m.in. jako małoformatowe almanachów oprawy. Proces swoistej demokratyzacji t. o. pogłębił się w XIX w., wraz z upowszechnieniem się różnych technik haftu. Oprócz wyspecjalizowanych hafciarek dekoracje tego rodzaju wykonywały amatorki (np. do sztambuchów, pamiętników, albumów). Wciąż też używano aksamitu na oprawy ksiąg okolicznościowych, albumów fotograficznych itp. okazalszych woluminów. Tradycja t. o. podtrzymywana jest w XX-XXI w., przynosząc niekiedy zaskakujące rezultaty z pogranicza tradycyjnego introligatorstwa i tzw. art book (np. obleczenie w pasiak obozowy na oprawie dzieła pt. Byliśmy w Oświęcimiu, 1946). Osobnym zjawiskiem jest umasowienie w 2 poł. XIX-2 poł. XX w. przemysłowej produkcji płóciennych opraw.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Aksamitne oprawy
Haftowane oprawy
Ikonografia opraw
Liturgicznych ksiąg oprawy
Luksusowe oprawy
Malowane oprawy
Płaszczowa oprawa
Sakwowa oprawa
Złotnicze oprawy
Płótna introligatorskie
Grafika
Oprawa ewangeliarza z klasztoru w Fuldzie, tkanina jedwabna z motywami ptaków, X w., fot. wg Ganz 2015
Oprawa perykopów sprzed 1012 r., bizantyńska tkanina jedwabna z wzorem animalistycznym, 2 poł. X w., Staatsbibliothek Bamberg, fot wg Ganz 2015
Oprawa z desek i jedwabiu z wzorem owocu granatu, pontyfikał abpa lwowskiego Jana Rzeszowskiego, XV w., fot. wg: Obertyński 1930
Oprawa mszału w tkaninę brokatową z okuciami złotniczymi, Włochy, 1471, fot. wg: Bologna 1998
Oprawa tzw. Mszału Drzewickiego (Missale Gnesnense), aksamit na deskach (bez okuć), Kraków 1498, fot. BN Warszawa
Oprawa francuska z kon. XV w., fot. wg: Devauchelle 1995
Oprawa w atłas z herbem Medyceuszy, prawdopodobnie Florencja, 2 dekada XVI w., fot. wg: Tomaszewski 2013, t. 2
Sztambuch w oprawie z tkaniny brokatowej, Polska lub Saksonia, XVIII w., PAN BK, Kórnik, fot. wg: www.wbc.pl
Oprawa w jedwabny atłas z herbem papieża Klemensa XIII, Rzym, 1767, fot. wg: Tomaszewski 2013, t. 2
Oprawa aksamitna z koronkową bordiurą, prawdopodobnie Gdańsk, 1807, fot. wg: Tomaszewski 2013, t. 2
Oprawa z jedwabnej mory, Francja, prawdopodobnie 1844 r., PAN BK, Kórnik, fot. wg: www.wbc.pl
Oprawa z pasiaka obozowego na dziele pt. Byliśmy w Oświęcimiu, 1946, fot. wg: Żółtowski 1987
Oprawa płócienna z reliefową dekoracją, poezje Marii Jasnorzewskiej-Pawlikowskiej, B. W. Linke, 1954, fot. wg: Żółtowski 1987
Przypisy
- Schreiber 1948, szp. 1380-1381;
- Semkowicz 1951, s. 131-132;
- Steenbock 1965, nr kat. 17, 49, 89 i in.;
- EWOK 1971, szp. 1694, 1700;
- Devaux 1977, s. 34-35;
- Żółtowski 1987, nr kat./il. 197, 199, 203 i in.;
- Coron, Lefèvre 1995;
- Tomaszewski 2013, t. 1-2;
- Ganz 2015, s. 31-65;
- Paś 2017, il. 2, 7.
Autor: A.W.
