Płótna introligatorskie
Spis treści
Płótna introligatorskie
(tkaniny introligatorskie) (ang. bookcloth, fr. toiles de reliure, tissus de reliure; niem. Einbandgewebe)
Produkty włókiennicze o wykończeniu specyficznym dla potrzeb prac introligatorskich. Najczęściej są to bawełniane tkaniny o splocie płóciennym apreturowane, czyli nasycone substancją, która zmienia ich własności bez istotnej zmiany faktury, przy czym mogą być powlekane i nie powlekane. Tkaniny apreturowane nie powlekane produkowane są z najrozmaitszych surowców o różnej grubości nitek, gęstości i rodzaju splotu, mogą być drukowane, barwione, itd., dzięki czemu uzyskują rozmaity wygląd. Dawne tkaniny powlekano często barwnymi masami skrobiowymi, które zostały wyparte przez apretury syntetyczne. Obecnie najczęściej dla zamknięcia porów między nitkami stosuje się podklejanie płótna papierem, dzięki czemu możliwe jest stosowanie w introligatorstwie nawet tkanin o bardzo rzadkim splocie, a płótna nie tracą swej naturalnej faktury. Tkaniny powlekane produkowane są z pigmentowanym różnobarwnym powleczeniem z klejów sztucznych i syntetycznych, nadającym im poprzez wytłaczanie fakturę (np. skóry).
W introligatorstwie zawsze wykorzystywano różnego rodzaju tkaniny, a zwłaszcza:
- perkal - cienką ale ścisłą tkaninę bawełnianą; W XIX/XX w. na oprawy stosowano głównie perkal czarny lub ciemnobrunatny. Barwne perkale używano do wykonywania sklejanych kapitałek
- płótno lniane - tkaninę lnianą, mocną ale o rzadkim splocie, w kolorze naturalnym (szarobeżowym);
- żakard - wzorzyste tkaniny splatane z różnych nitek, połyskujące lub wielobarwne;
- atłas - tkaninę jedwabną, połyskującą; wykorzystywano do opraw luksusowych;
- aksamit - tkaninę z krótką okrywą włosową (bawełnianą, jedwabną lub wełnianą); używano zwłaszcza jako podkład aplikacji z kosztownych kruszców;
- morę - tkaninę, najczęściej jedwabną, w której odpowiednie sploty wątku i osnowy dają deseń prążków podobny do słojów drzewa, wykorzystywaną na wyklejki;
- batyst (muślin) - cienką tkaninę bawełnianą wykorzystywaną do wzmacniania falców, grzbietów, na scyzury;
- flanelę, molton - włochate tkaniny wykorzystywane do wzmacniania grzbietów;
- surówkę bawełnianą i lnianą używano do naklejania dokumentów, map i innych wielkoformatowych obiektów.
Opracowanie specjalnego płótna dla potrzeb introligatorskich wiąże się z rozwojem, na pocz. XIX w. rynku wydawniczego i oprawy nakładowej. Poszukiwanie tańszego od skóry i łatwiej dostępnego surowca doprowadziło do opracowania technologii w 1825 roku przez Anglika Archibalda Leightona. Nosiło ono nazwę płótna angielskiego lub kaliko; nazwa wywodzi się od indyjskiej Kalkuty, skąd dostarczano bawełnianego surowca, przez długi czas kaliko wytwarzano wyłącznie w Anglii, skąd importowano do innych krajów. Płótno było poddane wytłaczaniu (fakturowaniu), które upodobniało je do skóry; można sądzić, że pierwotnie było traktowane jako jej erzatz.
Z czasem opracowano szereg różnych płócien, przeznaczonych na oprawy książek.
Buckram
(bukram) (ang. buckram)
Bukram to grube, podwójnie tkane płótno lniane, bawełniane lub lniano-bawełniane, z powodu swojej trwałości wykorzystywana do opraw nakładowych. Bukram był bardzo rozpowszechniony w Anglii, przy czym angielski bukram był tkaniną czysto lnianą. W Niemczech bukram był nazywany płótnem podwójnym albo podwójnym kaliko.
Kaliko
(ang. calico)
Kaliko jest tkaniną bawełnianą, na którą nałożono apreturę z krochmalu, parafiny bądź gliceryny, zmieszaną z barwnikiem z obu stron tkaniny . Apretura nadawała sztywność, wzmacniała strukturę, czyniła płótno podatnym na wytłaczanie oraz złocenie. Powierzchnię zwykle tłoczono w gorących kalandrach, nadając płótnu fakturę groszkowaną, prążkowana, jedwabnej mory bądź jeszcze inne, upodobniając jego wygląd do szlachetniejszych materiałów pokryciowych. Już w pierwszych dwudziestu latach XIX w. gama nadawanych płótnom faktur była olbrzymia.
Wyróżnia się także "super kaliko", czyli tkaninę powlekaną jak w kaliko, ale wyłącznie po stronie zewnętrznej. Wytrzymałość płótna angielskiego była dość ograniczona, apretura wykruszała się w miejscach narażonych na wyginanie i uderzanie (zwłaszcza w przegubach i na rogach) odsłaniając surowe płótno, a co gorsza, ulegając przerwaniom. Introligatorzy narzekali na niską jakość i trwałość płócien.
Ekruda
Ekrudę produkuje się z włókien bawełnianych lub z dodatkiem włókien sztucznych - wiskozowych. Tkanina jest powlekana po lewej stronie pastą skrobiową na bazie wody, która zakleja przestrzenie między nitkami i usztywnia płótno. Tkanina jest barwiona na różne kolory, zachowuje widoczny splot płótna.
Produkuje się także ekrudę podklejaną papierem o niskiej gramaturze (kaszerowaną). Przeznaczona jest głównie do maszynowego wykonywania okładek, gdyż po naniesieniu kleju rozpuszczanego w wodzie papier dość szybko odkleja się od płótna. Wyróżnia się także ekrudę wykonaną z nansuku (cienka tkanina zbliżona do batystu) z widoczną fakturą bardzo ścisłego splotu.
Kanafas
(niem. Canevas, fr. canevas)
Gruba i gęsta tkanina bawełniana o splocie płóciennym, której nici wątku są grubsze i luźniej splecione niż nici osnowy. Apreturowany jednostronnie masą skrobiową, na spodniej stronie, pozostawiając widoczny splot płótna. Po wysuszeniu kalandrowana z połyskiem. Jest materiałem mocnym i sztywnym, przeznaczonym na oprawy dużych, ciężkich woluminów.
Moleskin
(ang. moleskin)
Gęste mocne płótno bawełniane, nieapreturowane, o splocie satynowym, który nadaje tkaninie równomierną i gładką powierzchnię. Od spodu wyczesane, z włochatym spodem, dzięki któremu tkanina silnie się przykleja. Tkanina używana do oblekania dużych i ciężkich woluminów, przede wszystkim różnego rodzaju ksiąg handlowych i biurowych.
Płótno lniane
(ang. linen, niem. Leinwand)
Introligatorzy używali naturalnego płótna lnianego, które nie cechowało się dużą wytrzymałością. Nieprzeklejane płótna były bardzo słabym materiałem obleczeniowym, praktycznie nie spełniały swojej roli ochronnej. Płótna te nagminnie odklejały się od książek odsłaniając tekturowe okładziny. Ponadto ich ponure kolory i brak umiejętności ich zdobienia wpłynęły na brzydki wygląd tych książek. Dlatego produkowano apreturowane płótno lniane, tzw. buckram. W Polsce płótno takie zwano płótnem Lenartowskim ze względu na udział Bonawentury Lenarta w opracowaniu jego receptury.
Współcześnie produkowane jest płótno lniane na podłożu papierowym, zachowujące szlachetny, naturalny wygląd.
Inne
Oprócz omówionych, produkowano wiele innych typów płócien, np. cienki nansuk, gruby gradel i inne. Przykładowo w katalogu firmy J. K. Siudeckiego z l. 30. XX w. znajdują się płótna pod nazwami: "astrachań", "dox", "khaki", "madepolam", "metkal", "żagmot". Niektóre z płócien (granitol, dermatoid, libroid) były powlekane masami z tworzyw sztucznych lub syntetycznych i wytłaczane we wzory imitujące skórę, stąd były określane jako sztuczna skóra a nie płótno.
Specjalnie dla prac introligatorskich produkowane jest cienkie płótno bawełniane apreturowane, tzw. schirting, przeznaczone na elementy wzmacniające, np. falce, scezury, przeguby pudełek i teczek oraz do naklejania map.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Materiały obleczeniowe opraw
Sztuczna skóra
Apretura
Płócienne oprawy
Tekstylne oprawy
Fakturowanie
Grafika
Wzorzyste kaliko
Wzorzyste kaliko
Kaliko na oprawie książki, fragment książki z 2 poł. XIX w., Książnica Kopernikańska w Toruniu (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
Ekruda na oprawie książki, fragment książki z 2 poł. XIX w., Książnica Kopernikańska w Toruniu (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
Ekruda na oprawie książki, fragment książki z 2 poł. XIX w., Książnica Kopernikańska w Toruniu (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
Płótno lniane na oprawie książki (fot. archiwum KKPiS UMK w Toruniu)
Mora jedwabna
Przykład obleczenia książki w tkaninę aksamitną stanowiąca tło srebrnych okuć, 1714, Książnica Kopernikańska w Toruniu (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
Przykład obleczenia książki w tkaninę aksamitną zszytą z kilku skrawków, tzw. Biblia Bułgarska stary druk z XVI w., BK PAN (fot. W. Ługowska)
Przypisy
- Encyklopedia wiedzy o książce, [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, s. 1694, 1700-1701, 1713,1908, 1945.
- Grycz J., Gryczowa A., Historia książki i bibliotek w zarysie, Warszawa 1959, s. 29
- A. Krupp, Bookcloth in England and America, 1823-50, New Castle 2008.
- R. Szczęsny, Materiałoznawstwo introligatorskie, Warszawa 1983, s. 43-53.
- Współczesne polskie introligatorstwo i papiernictwo. Mały słownik encyklopedyczny, [red. J. Celma-Panek, S. Libiszowski], Ossolineum 1986, s. 103.
- Palacz Andrzej, Płótna introligatorskie, "Wydawca" 1995, nr 11-12, s. 44-45.
Autor: E.P., M.P.B.
