Skóry introligatorskie: Różnice pomiędzy wersjami

Aktualna wersja na dzień 13:27, 12 maj 2022

Spis treści

1 Skóry introligatorskie
2 Zobacz też
3 Grafika
4 Przypisy

Skóry introligatorskie

(ang. leather, skin/hide, niem. Leder, fr. cuir/pour la reliure)

Naturalny materiał pochodzenia zwierzęcego, wygarbowana lub wyprawiona w inny sposób skóra zwierzęca używana w introligatorstwie jako materiał obleczeniowy opraw oraz do wykonywania różnych wyrobów galanterii introligatorskiej. Introligatorzy co najmniej od VII w. wykorzystywali skóry do oprawiania książek. Wykorzystywali różne rodzaje skór: cielęcą i wołową, kozią, świńską, baranią, a także skóry zwierząt dzikich i egzotycznych.

W drodze garbowania, czyli długotrwałej kąpieli z dodatkiem środków garbujących następuje rozpuszczenie pozostających w skórze białek, co konserwuje skórę przed rozkładem. Do garbowania skór tradycyjną metodą używano kory dębowej, w technice safianniczej – sumaku, zaś białoskórniczej – ałunu i soli kuchennej. W wieku XIX do tych środków dołączyła kora innych drzew: wierzbowa, świerkowa, brzozowa, drewno quebracho, a nadto galasówka, a wreszcie związki chromu. Pierwotnie skóry barwiono farbami naturalnymi: roślinnymi i mineralnymi, w końcu wieku XIX zaczęto stosować farby anilinowe. W pracach introligatorskich używane są skóry pochodzące z różnych zwierząt, pochodzenie, sposób wyprawy i końcowej obróbki tworzy szeroką paletę gatunków skór zróżnicowanych pod względem wyglądu, trwałości i innych cech fizycznych.

Upowszechnienie w XIX w. skór niskiej jakości i nietrwałych: szpaltowanych, wyprawianych chromowo, skór baranich imitujących szlachetniejsze gatunki wywołały reakcję środowisk biblioteczno-konserwatorskich, domagających się dla opraw książek skór trwałych, wysokiej jakości, co miało być uzyskane przez wyprawę garbnikami roślinnymi, stosowanie skór licowych, najlepiej nieszpaltowanych, barwionych trwałymi farbami naturalnymi.

W XIX/XX w. produkowano szereg tkanin powlekanych, upodabnianych do skóry, tzw. sztuczne skóry.

Znane są także przypadki wykonywania opraw książek i innych wyrobów galanteryjnych z ludzkiej skóry.

Skóra cielęca

(ang. calf, calfskin, niem. Kalbleder)

Skóra cielęca należy do najczęściej stosowanych w introligatorstwie. Stosowano głównie gładką skórę cielęcą garbowaną przez garbarzy czerwonoskórników. Miała ona naturalny beżowy kolor. Niekiedy kolor skry przyciemniano, barwiono ją lub marmoryzowano.

Skóra świńska

(ang. pigskin, niem. Schweinsleder)

W okresie renesansu w introligatorstwie północnoeuropejskim popularna była skóra świńska, wyprawiana ałunem na biało. W późniejszym okresie skórę świńską garbowano także jak inne skóry, uzyskując produkt o barwie naturalnej beżowej. Skóra świńska jest łatwo rozpoznawalna dzięki porom po szczecinie występującym w grupach po trzy. Dzięki resztkowej zawartości tłuszczu jest bardzo mocna i trwała.

Skóra kozia

(ang. goatskin, fr. chevreau, niem. Ziegenleder)

Szeroko używanym gatunkiem była skóra kozia. Jest to skóra bardzo dobrej jakości, mocna i trwała, charakteryzująca się ziarnistym licem. Skóra kozia często była barwiona przez introligatorów. Do najczęściej stosowanych należy gruboziarnisty marokin i safian o drobnym groszku. Z afrykańskich skór kozich wymienić można szagryn, skóry kóz nigeryjskich i pustynnych żyjących w oazach (oasis) z wyrazistą fakturą naturalnych fałdów skóry oraz skóry kóz Kap (capy), bardzo wytrzymałych choć nieco chropowatych.

Bockleder - skóra wyprawy indyjskiej, do której garbowania stosowano divi-divi oraz myrobylanę miała fakturę safianu, była bardziej sztywna i nietrwała, powszechnie stosowana na oprawy wydawnicze.

Skóra owcza

(skóra barania, belowina) (ang. sheepskin, fr. basane, niem. Schafleder)

Do tańszych opraw stosowano skóry owcze, mniej trwałe. Skóry te mają lico porowate i są słabsze. Najczęściej upodobniano je do do skór innego gatunku; dzięki obróbce polegającej na barwieniu i wytłaczaniu na gorąco przy użyciu metalowych płyt wytwarzano z nich imitacje skór safianowych, cielęcych, a nawet wężowych czy krokodylich. Skóry owcze są także poddawane szpaltowaniu, a po rozdwojeniu barwieniu i lakierowaniu służą do produkcji tanich opraw kalendarzy, notesów albo też na szyldziki.

Wśród skór owczych znane były: cienka włoska skóra basane oraz bastard - skóra z owiec indyjskich, pokrytych włosiem a nie wełną.

Marokin/safian

(ang morocco, niem. Kapziegenleder, Saffian fr. Maroquin)

Umiejętność wyprawiania marokinu i safianu - mięsistej skóry barwnej była wynalazkiem arabskim. Początkowo wykonywano je w Maroku, później także w południowej Afryce, prawdziwe marokiny wykonywano z kóz żyjących w trudnych warunkach, na skórze widoczne były blizny po cierniach i kleszczach.

Później wyrób marokinów upowszechnił się także w Europie, wykonywano je ze skór kozich garbowanych sumakiem. Marokin jest skórą grubą, o dużym, wypukłym ziarnie, safian ma fakturę drobnoziarnistą, czasem o podłużnym ziarnie. Nazwa safian pochodzi od miasta Safi w Maroku, gdzie pierwotnie wytwarzano skórę o groszku, uzyskiwanym przez wtłaczanie nasion w mokrą skórę.

Szagryn

(jaszczur) (ang. shagreen, niem. Chagrinleder, fr. chagrin)

Pierwotnie skóra płaszczki, o szorstkiej ziarnistej powierzchni, stosowana na Dalekim Wschodzie do pokrywania rękojeści mieczy i futerały, oraz wyrobu łuków. Używana także do wyrobu galanterii i opraw książek, w tym jako materiał na mozaikę skórzaną. Na wzór skóry płaszczki zaczęto wyprawiać skóry osłów i mułów, które garbowano z użyciem ziaren komosy, od których skóra uzyskiwała ziarnistą fakturę. Skóra szagryn była bardzo twarda i odporna. Na Bliskim Wschodzie znana od XVIII wieku (nazwa pochodzi z perskiego "saghari"), wytwarzana najczęściej w czarnym kolorze, stosowana na oprawy często używanych ksiąg. Współcześnie jest to groszkowana skóra kozia, cielęca lub owcza, miękka i sprężysta, o drobnym, wyrazistym groszku.

Skóra giemzowa

(giemza) (ang. suede leather; fr. chamois; niem. Gämsleder, Samischleder, wł. camoscio)

Giemza, inaczej zamsz lub szewro – skóra kozia garbowana roślinnie (obecnie także chromowo), której lico zostało usunięte celem nadania jej miękkości i aksamitności. Bardzo cienka i miękka, luksusowa, stosowana do wytwarzania wytwornej galanterii. W introligatorstwie używany w XIX-XX wieku na dublury, a w Anglii także na obleczenie opraw bibliofilskich. Na skutek braku lica skóra łatwo ulega zabrudzeniu i traci swój "aksamitny dotyk", dlatego trudno zidentyfikować pierwotne kolory tych opraw, gdyż wszystkie one są obecnie szarawe.

Giemza mylona jest często z irchą, która jest skórą owczą poddaną procesowi garbowania tłuszczowego.

Inne gatunki skór

écrasé (ekrez) - skóra uzyskiwana z marokinu, który był szpaltowany a następnie prasowany i polerowany przy użyciu szklanych walców; powierzchnia skóry stawała się gładka, jednak ziarno, które ulegało przyciemnieniu, odróżniało się od porów, które pozostawały jasne; skóra rozpowszechniona w końcu XIX w.;
glacé (glase) - skóra wyprawy białoskórniczej, glinowej lub chromowej, wyprawiane w ten sposób skóry koźląt i jagniąt są bardzo delikatne i rozciągliwe;
jucht - skóra bydlęca lub końska wyprawiana sposobem rosyjskim z użyciem olejku brzozowego o podłużnym ziarnie, mocna i elastyczna; stosowana do opraw dużych, ciężkich tomów (np. ksiąg handlowych);
nappa - skóra kozia, która wyglądem przypomina delikatną skórę cielęcą, bardzo miękka;
oasis - skóra kozia pozyskiwana z kóz żyjących w afrykańskich oazach, garbowana roślinnie, zachowująca naturalną faktura; popularna w Anglii;
zamsz - skóra wyprawy tłuszczowej pozbawiona lica, obrobiona od strony mizdry; meszek na powierzchni zamszu charakteryzuje się dłuższym włosiem;
welur - rodzaj zamszu, miękki, posiada gęste i grube włókna, najwyższą jakością cieszą się skóry welurowe wykonane ze skór cielęcych i kozic;
nubuk - mylony z zamszem, delikatnie oszlifowana warstwa skóry od strony lica, na jej powierzchni zostaje delikatny meszek, na którym po przeciągnięciu palcem pozostaje ślad, który wynika ze zmiany kierunku ułożenia włosia;
dwoina, skóra szpaltowa, szpaltówka (Spaltleder) - skóra rozdzielona z grubości na dwa płaty, z których jeden ma naturalne lico, a drugi jest pokryty farbą i uzyskuje sztuczne lico; nazwę dwoina stosuje się zwykle dla płata ze sztucznym licem, warstwa licowa zwane jest skiver (skiwer); skóra taka jest przeznaczona do mniej cennych prac oraz na szyldziki;
salpa - tzw. skóra wtórna, produkowana współcześnie z odpadów, powstaje ona z rozdrobnionych włókien skórzanych, sklejanych i prasowanych, często też barwionych i lakierowanych; bywa wykorzystywana w pracach galanteryjnych;
skóry zwierząt dzikich, zwłaszcza jeleni,saren i danieli - skóry głównie wyprawy tłuszczowej, miękkie; stosowane w dawnych oprawach, szczególnie chętnie w oprawach płaszczowych i sakwowych.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Makabryczne oprawy
Pergamin
Szpaltowanie
Szarfowanie
Sztuczna skóra
Skóra garbowana roślinnie
Skóra wyprawy glinowej
Skóra wyprawy tłuszczowej
Skórzane oprawy

Grafika

Skóra cielęca
Skóra bydlęca
Skóra świńska
Skóra kozia
Skóra owcza
Skóra sarnia
Skóra krokodyla lub aligatora
Skóra cielęca
Skóra bydlęca
Skóra świńska
Skóra kozia
Bockleder
Marokin
Safian
Écrasé
Glacé
Skóra barania
Jucht
Nubuk
Skóra warana jawajskiego
Skóra wężowa

Przypisy

Moessner G., Buchbinder ABC, Bergisch Gladbach 1981, s. 14, 17, 67-68, 107, 133.
https://skora-info.pl/Strona_g%C5%82%C3%B3wna
Szczęsny R., Materiałoznawstwo introligatorskie, Warszawa 1983, s. 54-65.
Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 58, 79.
Fasol T, Was ist Leder? Eine Technologie des Leders, Stuttgart 1954.
Skóra w obiektach muzealnych, "Ochrona zbiorów" nr 4, https://nimoz.pl/files/publications/32/konserwacja_skory_zeszyt_nr_4.pdf

Autor: E.P.

Skóry introligatorskie: Różnice pomiędzy wersjami

Aktualna wersja na dzień 13:27, 12 maj 2022

Spis treści