Makabryczne oprawy
Makabryczne oprawy
(fr. reliures macabres)
Oprawy, które są przerażające ze względu na okoliczności powstania, zastosowany materiał lub dekorację.
Dekoracja zbudowana z motywów makabrycznych obecna jest głównie na oprawach dzieł religijnych, zwłaszcza o treści funeralnej. Składają się nań ludzkie szkielety, czaszki z piszczelami, symbole śmierci i pochówku (np. katafalk, trumna, łopata, świeczniki). Najbardziej znanymi przykładami takich dzieł są oprawy Pseaultier de David wydanego w 1586 r. w paryskiej oficynie Jameta Mettayera w związku z ustanowieniem przez króla Henryka III (Walezego) Bractwa Śmierci i Pasji Pana Naszego Jezusa Chrystusa. Egzemplarze tego dzieła oprawiono w brązową skórę ze srebrzoną (co miało wymiar symboliczny) dekoracją. Na okładzinach przedstawia ona personifikację Śmierci (kościotrup z kosą i klepsydrą), otoczoną czaszkami i utensyliami pogrzebowymi, zaś na grzbiecie katafalk otoczony świecami na lichtarzach. Z księgami dotyczącymi liturgii pogrzebowej wiążą się m. o. z czaszkami i piszczelami w centrum lub w narożach okładzin (także jako srebrne okucia). Dzieła tego rodzaju powstawały przez cały okres nowożytny, także w Rzeczypospolitej.
Ludzka skóra
(ang. human skin; niem. Menschenleder; fr. peau umaine)
Z perspektywy współczesnego człowieka jako makabryczne postrzegane są oprawy, których obleczenie wykonano z ludzkiej skóry. Przypadki tego rodzaju, określane w kręgu anglosaskim jako „antropodermiczna bibliopegia” (introligatorstwo antropodermiczne, anthropodermic bibliopegy), odnotowywano przynajmniej od pocz. XVII w. do końca XIX w. Jednym z powodów przedmiotowego traktowania ludzkiego ciała (w tym skóry) była chęć wymierzenia dodatkowej kary za zbrodnie, upokorzenie i pohańbienie przestępcy lub wroga. (np. księga dot. spisku Henry’ego Garneta przeciw królowi Anglii oprawiona w skórę tegoż spiskowca czy oprawy ze skór skazańców Williama Burke i Johna Horwooda, , których ciała po egzekucji wydano na publiczne sekcje zwłok). O ile uprawnione wydaje się rozpatrywanie przywołanych artefaktów w kontekście dawnego rozumienia sprawiedliwości, kary za zbrodnie, o tyle świadectwem ekstremalnego zwyrodnienia są oprawy ze skóry zamordowanych więźniów, wykonywane (wraz z innymi „wyrobami” z ludzkiej skóry) w hitlerowskim obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie podczas II wojny światowej. Pojedyncze, zachowane do dziś i zidentyfikowane obiekty tego rodzaju przechowywane są w Muzeum Auschwitz-Birkenau.
Pozyskiwanie skóry ludzkiej w największym stopniu miało miejsce w środowisku medycznym, wśród lekarzy dokonujących sekcji zwłok. Zdjętą ze zwłok skórę wyprawiali i wykorzystywali do oprawiania własnych książek. Niektóre ich działania były szczególnie ekscentryczne, jak np. oprawa dzieła traktującego o chorobach skóry w skórę chorego na taką chorobę, czy oprawa książki w skórę zdjętą z piersi razem z brodawką sutkową. Oprawy w ludzką skórę ze względu na swą ekscentryczność stały się atrakcyjnym obiektem kolekcjonerskim, (curiosum, fetysz, talizman, przedmiot magiczny). Makabryczną osobliwością jest grupa dziewiętnastowiecznych opraw Tańca śmierci z rycinami Hansa Holbeina mł., prezentowanych w 1903 r. na wystawie bibliofilskiego Grolier Club w Nowym Jorku.
Fascynacja makabrą w połączeniu z wartością antykwaryczną ekscentrycznych unikatów rodziła mity o użyciu ludzkiej skóry na oprawy określonych egzemplarzy. Testowaniem takich opraw zajmuje się amerykańska inicjatywa badawcza Anthropodermic Book Project. Skrawki materiału obleczeniowego poddawane są analizie biochemicznej metodą peptydowego odcisku palca (ang. peptide mass fingerprinting, PMF), ujawniającej z jakiej rodziny zwierząt pochodził osobnik, z którego pobrano skórę na oprawę. Metoda pozwala odróżnić skórę hominidów od skór innych zwierząt. Prowadzone badania weryfikują pogłoski czy też zapiski zamieszczone na samych tomach: blisko połowa opraw uchodzących za wykonane z ludzkiej skóry okazała się w istocie wytworami wykonanymi ze skór zwierzęcych, w szczególności sfalsyfikowany został mit o oprawach z ludzkiej skóry wykonywanych ze skór skazańców zgilotynowanych podczas rewolucji francuskiej.
Pod względem materiałowym zarówno garbarze jak i introligatorzy pracujący ze skórą ludzką pozytywnie oceniali jej jakość: spoistość, elastyczność, odporność na rozdarcie, atrakcyjną powierzchnię. Pergamin zyskiwał niższe oceny ze względu na brudno-żółtą barwę.
Jednym z patronów introligatorstwa jest święty Bartłomiej, męczennik, który został obdarty ze skóry.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Żałobne oprawy
Grafika
Makabryczna oprawa z czasów Hanryka III Walezego, Francja, ok. 1580, fot. wg: Angers, Bibliothèque municipale
Oprawa księgi liturgicznej z czaszkami i piszczelami na narożnych okuciach, Wilno, XVII w., wg: Laucevičius 1976
Oprawy wykonane z ludzkiej skóry prawdopodobnie w hitlerowskim obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie, przed 1945 r., fot. wg. Kwiecień, Lach 2020
Przypisy
- Grolier Club 1903, nr kat. 177-179;
- Thompson 1946, s. 93-102;
- Boinet 1956, s. 341-345;
- Thompson 1968, s. 119–160;
- Laucevičius 1976, il. 14;
- Devauchelle 1995, s. 74;
- Le Bars 1998, s. 60;
- Wittock 2009, nr kat./il. 9;
- Kwiecień, Lach 2020.
- Megan Rosenbloom, Mroczne archiwa: śledztwo w poszukiwaniu książek oprawionych w ludzką skórę, Kraków 2021.
- The Anthropodermic Book Project https://anthropodermicbooks.org/
- Reynald Secher,Ludobójstwo francusko-francuskie: Wandea – departament zemsty, Warszawa 2015.
- V. Budzicz, Książki w oprawach z ludzkiej skóry, w: Książki ze strychu (blog), https://ksiazkizestrychu.blogspot.com/2020/06/oprawy-ksiazek-z-ludzkiej-skory.html?m=0&fbclid=IwAR31VOz9yNfUnsBgqZDBF0kkOi76F8KNvNNTzD_gARuXVoX6W3uDsJL9gIQ, (dostęp 06.06.2020).
- [Z.], Skóra ludzka oprawą do książek, „Polska Gazeta Introligatorska”, 1930, nr 1, s. 7-10.
- P. Kersten, Bucheinbände in Menschenhaut, "Zeitschrift für Bücherfreunde" 1910, nr 8, s. 263-4.
- A. Schüler, Bucheinbände in Menschenleder – über Geschmack lässt sich streiten. Paul Kerstens kulturelle Großtat, w: Wortwelle (blog), https://www.wortwelle.com/bucheinbaende-in-menschenleder/, (dostęp 06.06.2020).
- Ilse Koch, w: Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Ilse_Koch, (dostęp 06.06.2020).
Autor: A.W., E.P
