Skóry introligatorskie: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 13:53, 25 wrz 2021

Skóry introligatorskie

(ang. leather, skin/hide, niem. Leder, fr. cuir/pour la reliure)

Naturalny materiał pochodzenia zwierzęcego, wygarbowana lub wyprawiona w inny sposób skóra zwierzęca używana w introligatorstwie jako materiał obleczeniowy opraw oraz do wykonywania różnych wyrobów galanterii introligatorskiej. Introligatorzy co najmniej od VII w. wykorzystywali skóry do oprawiania książek. Wykorzystywali różne rodzaje skór: cielęcą i wołową, kozią, świńską, baranią, a także skóry zwierząt dzikich i egzotycznych.

W drodze garbowania, czyli długotrwałej kąpieli z dodatkiem środków garbujących następuje rozpuszczenie pozostających w skórze białek, co konserwuje skórę przed rozkładem. Do garbowania skór tradycyjną metodą używano kory dębowej, w technice safianniczej – sumaku, zaś białoskórniczej – ałunu i soli kuchennej. W wieku XIX do tych środków dołączyła kora innych drzew: wierzbowa, świerkowa, brzozowa, drewno quebracho, a nadto galasówka, a wreszcie związki chromu. Pierwotnie skóry barwiono farbami naturalnymi: roślinnymi i mineralnymi, w końcu wieku XIX zaczęto stosować farby anilinowe. W pracach introligatorskich używane są skóry pochodzące z różnych zwierząt, pochodzenie, sposób wyprawy i końcowej obróbki tworzy szeroką paletę gatunków skór zróżnicowanych pod względem wyglądu, trwałości i innych cech fizycznych.

Upowszechnienie w XIX w. skór niskiej jakości i nietrwałych: szpaltowanych, wyprawianych chromowo, skór baranich imitujących szlachetniejsze gatunki wywołały reakcję środowisk biblioteczno-konserwatorskich, domagających się dla opraw książek skór trwałych, wysokiej jakości, co miało być uzyskane przez wyprawę garbnikami roślinnymi, stosowanie skór licowych, najlepiej nieszpaltowanych, barwionych trwałymi farbami naturalnymi.

W XIX/XX w. produkowano szereg tkanin powlekanych, upodabnianych do skóry, tzw. sztuczne skóry.

Znane są także przypadki wykonywania opraw książek i innych wyrobów galanteryjnych z ludzkiej skóry.

Skóra cielęca

(ang. calf, calfskin, niem. Kalbleder)

Skóra cielęca należy do najczęściej stosowanych w introligatorstwie. Stosowano głównie gładką skórę cielęcą garbowaną przez garbarzy czerwonoskórników. Miała ona naturalny beżowy kolor. Niekiedy kolor skry przyciemniano, barwiono ją lub marmoryzowano.

Skóra świńska

(ang. pigskin, niem. Schweinsleder)

W okresie renesansu w introligatorstwie północnoeuropejskim popularna była skóra świńska, wyprawiana ałunem na biało. W późniejszym okresie skórę świńską garbowano także jak inne skóry, uzyskując produkt o barwie naturalnej beżowej. Skóra świńska jest łatwo rozpoznawalna dzięki porom po szczecinie występującym w grupach po trzy. Dzięki resztkowej zawartości tłuszczu jest bardzo mocna i trwała.

Skóra kozia

(ang. goatskin, fr. chevreau, niem. Ziegenleder)

Szeroko używanym gatunkiem była skóra kozia. Jest to skóra bardzo dobrej jakości, mocna i trwała, charakteryzująca się ziarnistym licem. Skóra kozia często była barwiona przez introligatorów. Do najczęściej stosowanych należy gruboziarnisty marokin i safian o drobnym groszku. Z afrykańskich skór kozich wymienić można szagryn, skóry kóz nigeryjskich i pustynnych żyjących w oazach (oasis) z wyrazistą fakturą naturalnych fałdów skóry oraz skóry kóz Kap (capy), bardzo wytrzymałych choć nieco chropowatych.

Bockleder - skóra wyprawy indyjskiej, do której garbowania stosowano divi-divi oraz myrobylanę miała fakturę safianu, była bardziej sztywna i nietrwała, powszechnie stosowana na oprawy wydawnicze.

Skóra owcza

(skóra barania, belowina) (ang. sheepskin, fr. basane, niem. Schafleder)

Do tańszych opraw stosowano skóry owcze, mniej trwałe. Skóry te mają lico porowate i są słabsze. Najczęściej upodobniano je do do skór innego gatunku; dzięki obróbce polegającej na barwieniu i wytłaczaniu na gorąco przy użyciu metalowych płyt wytwarzano z nich imitacje skór safianowych, cielęcych, a nawet wężowych czy krokodylich. Skóry owcze są także poddawane szpaltowaniu, a po rozdwojeniu barwieniu i lakierowaniu służą do produkcji tanich opraw kalendarzy, notesów albo też na szyldziki.

Wśród skór owczych znane były: cienka włoska skóra basane oraz bastard - skóra z owiec indyjskich, pokrytych włosiem a nie wełną.

Marokin/safian

(ang morocco, niem. Kapziegenleder, Saffian fr. Maroquin)

Umiejętność wyprawiania marokinu i safianu - mięsistej skóry barwnej była wynalazkiem arabskim. Początkowo wykonywano je w Maroku, później także w południowej Afryce, prawdziwe marokiny wykonywano z kóz żyjących w trudnych warunkach, na skórze widoczne były blizny po cierniach i kleszczach.

Później wyrób marokinów upowszechnił się także w Europie, wykonywano je ze skór kozich garbowanych sumakiem. Marokin jest skórą grubą, o dużym, wypukłym ziarnie, safian ma fakturę drobnoziarnistą, czasem o podłużnym ziarnie. Nazwa safian pochodzi od miasta Safi w Maroku, gdzie pierwotnie wytwarzano skórę o groszku, uzyskiwanym przez wtłaczanie nasion w mokrą skórę.

Szagryn

(ang. shagreen, niem. Chagrinleder, fr. chagrin)

Skóra pochodzenia wschodniego (nazwa pochodzi z perskiego "saghari") pierwotnie pozyskiwana z osłów i mułów, garbowana z użyciem ziaren komosy, od których uzyskiwała ziarnistą fakturę, bardzo twarda i odporna, używana od XVIII wieku, najczęściej w czarnym kolorze, na oprawy często używanych ksiąg. Współcześnie jest to groszkowana skóra kozia, cielęca lub owcza.

Skóra giemzowa

(giemza) (ang. suede leather; fr. chamois; niem. Gämsleder, Samischleder, wł. camoscio)

Giemza, inaczej zamsz lub szewro – skóra kozia garbowana roślinnie (obecnie także chromowo), której lico zostało usunięte celem nadania jej miękkości i aksamitności. Bardzo cienka i miękka, luksusowa, stosowana do wytwarzania wytwornej galanterii. W introligatorstwie używany w XIX-XX wieku na dublury, a w Anglii także na obleczenie opraw bibliofilskich. Na skutek braku lica skóra łatwo ulega zabrudzeniu i traci swój "aksamitny dotyk", dlatego trudno zidentyfikować pierwotne kolory tych opraw, gdyż wszystkie one są obecnie szarawe.

Giemza mylona jest często z irchą, która jest skórą owczą poddaną procesowi garbowania tłuszczowego.

Inne gatunki skór

• écrasé (ekrez) - skóra uzyskiwana z marokinu, który był szpaltowany a następnie prasowany i polerowany przy użyciu szklanych walców; powierzchnia skóry stawała się gładka, jednak ziarno, które ulegało przyciemnieniu, odróżniało się od porów, które pozostawały jasne; skóra rozpowszechniona w końcu XIX w.;
• jucht - skóra bydlęca lub końska wyprawiana sposobem rosyjskim z użyciem olejku brzozowego o podłużnym ziarnie, mocna i elastyczna; stosowana do opraw dużych, ciężkich tomów (np. ksiąg handlowych);
• nappa - skóra kozia, która wyglądem przypomina delikatną skórę cielęcą, bardzo miękka;
• oasis - skóra kozia pozyskiwana z kóz żyjących w afrykańskich oazach, garbowana roślinnie, zachowująca naturalną faktura; popularna w Anglii;
• zamsz - skóra wyprawy tłuszczowej pozbawiona lica, obrobiona od strony mizdry; meszek na powierzchni zamszu charakteryzuje się dłuższym włosiem;
• welur - rodzaj zamszu, miękki, posiada gęste i grube włókna, najwyższą jakością cieszą się skóry welurowe wykonane ze skór cielęcych i kozic;
• nubuk - mylony z zamszem, delikatnie oszlifowana warstwa skóry od strony lica, na jej powierzchni zostaje delikatny meszek, na którym po przeciągnięciu palcem pozostaje ślad, który wynika ze zmiany kierunku ułożenia włosia;
• dwoina, skóra szpaltowa, szpaltówka (Spaltleder) - skóra rozdzielona z grubości na dwa płaty, z których jeden ma naturalne lico, a drugi jest pokryty farbą i uzyskuje sztuczne lico; nazwę dwoina stosuje się zwykle dla płata ze sztucznym licem, skóra taka jest przeznaczona do mniej cennych prac oraz na szyldziki;
• skiver - gruba dwoina licowa barania;
• salpa - tzw. skóra wtórna, produkowana współcześnie z odpadów, powstaje ona z rozdrobnionych włókien skórzanych, sklejanych i prasowanych, często też barwionych i lakierowanych; bywa wykorzystywana w pracach galanteryjnych;
• skóry zwierząt dzikich, zwłaszcza jeleni,saren i danieli - skóry głównie wyprawy tłuszczowej, miękkie; stosowane w dawnych oprawach, szczególnie chętnie w oprawach płaszczowych i sakwowych.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Pergamin
Szpaltowanie
Szarfowanie
Sztuczna skóra
Skóra garbowana roślinnie
Skóra wyprawy glinowej
Skóra wyprawy tłuszczowej
Skórzane oprawy

Grafika

• 

  Skóra cielęca

• 

  Skóra bydlęca

• 

  Skóra świńska

• 

  Skóra kozia

• 

  Skóra owcza

• 

  Skóra sarnia

• 

  Skóra krokodyla lub aligatora

• 

  Skóra cielęca

• 

  Skóra bydlęca

• 

  Skóra kozłowa

• 

  Skóra kozia

• 

  Marokin

• 

  Safian

• 

  Skóra

Przypisy

1. Moessner G., Buchbinder ABC, Bergisch Gladbach 1981, s. 14, 17, 67-68, 107, 133.
2. https://skora-info.pl/Strona_g%C5%82%C3%B3wna
3. Szczęsny R., Materiałoznawstwo introligatorskie, Warszawa 1983, s. 54-65.
4. Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 58, 79.

Autor: E.P.