Superekslibris: Różnice pomiędzy wersjami
(→Superekslibris) |
(→Grafika) |
||
(Nie pokazano 6 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika) | |||
Linia 1: | Linia 1: | ||
− | + | (także: '''superexlibris''') | |
− | (niem. Supralibros, | + | |
+ | (z łac. ''super'' – „w górze/nad/ponad” i ''ex libris'' – „z ksiąg/z księgozbioru”; ang. armorial stamp, coat of arms, superlibros, fr. super-libris, niem. Superexlibris, Super-Exlibris, Supralibros) | ||
+ | |||
+ | Znak i/lub napis odnoszący się do właściciela, donatora lub fundatora książki, ukazany na jej oprawie. Pierwszy z nich najczęściej przedstawia herb, monogram lub inny symbol prezentowany w eksponowanym miejscu górnej i/lub dolnej okładziny, rzadziej na grzbiecie oraz zapięciach i okuciach; drugi przeważnie zawiera imię i nazwisko (w pełnym brzmieniu lub w formie abrewiatur) wraz z tytulaturą lub nazwę instytucji, klasztoru itp. Wśród rozmaitych kategorii s. dominują te, które wykonano w technikach introligatorskich – ślepego lub złoconego/srebrzonego/czernionego wycisku za pomocą tłoka, plakiety lub drewnianego klocka. Oprócz nich, zwłaszcza w średniowieczu i epoce nowożytnej, stosowano bogatą paletę technik zdobniczych, jak malowanie, rysowanie tuszem, nacinanie (tzw. ledersznyt), haftowanie, oraz techniki złotnicze (grawerowanie/rytowanie, odlewanie i cyzelowanie, repusowanie, emaliowanie, filigran i in.). W obrębie „księgoznaków” wyciśniętych z narzędzi introligatorskich dominują tzw. superekslibrisy właściwe, czyli wykonane na specjalne zamówienie; z kolei w XVI-XVIII w. na znaczeniu zyskały tzw. superekslibrisy introligatorskie, do których wykorzystywano osobne motywy tarcz, kartuszy i insygniów władzy, wieńce lub otoki, ponadto godła herbowe, a nawet całe herby o uniwersalnym zastosowaniu (ze względu na specyfikę systemu heraldycznego szczególną rolę odegrały w Rzeczypospolitej). Uniwersalne zastosowanie miały też tłoki liternicze (czcionki) wykorzystywane w superekslibrisach napisowych lub jako napisowe elementy superekslibrisów herbowych. W tym samym okresie funkcjonowały tzw. superekslibrisy introligatorsko-drukarskie, do których narzędzia – najczęściej klocki drzeworytnicze – używano także w grafice książkowej, a nawet jako ekslibrisy. Specyficzną kategorię funkcjonalną tworzą tzw. superekslibrisy nakładowe, de facto będące wyciśniętymi na oprawach druków herbami osób finansujących ich publikację (używano do tego tłoków, które w innych okolicznościach służyły jako superekslibrisy właściwe). Należy też wspomnieć o wymykających się definicji pojęcia znakach i napisach własnościowych ukazywanych na obcięciach (brzegach) kart. | ||
+ | |||
+ | Najwcześniejsze przykłady oznaczania własności ksiąg na oprawach wiążą się z kręgiem koptyjskim (VII w.). Na wczesnośredniowiecznych, złotniczych oprawach ksiąg liturgicznych pojawiały się sceny i inskrypcje, a od XIII-XIV w. także herby ich fundatorów. Z XIV-XV w. znana jest też praktyka malowania okładzin i obcięć kart w barwy herbowe właściciela księgi. Herby posesorów lub fundatorów ksiąg były też haftowane na tekstylnych oprawach oraz rytowane i emaliowane na metalowych okładzinach bądź zapięciach i okuciach. W 2 poł. XV w. popularność zyskały superekslibrisy wyciskane z niewielkich tłoków, ukazujące herb o uproszczonej formie (niekiedy naśladującej tzw. pieczęcie sygnetowe), którego zwielokrotnione wyciski wkomponowywano między inne elementy dekoracji okładzin. W renesansie powszechne stało się eksponowanie okazałego superekslibrisu pośrodku okładzin. Jednocześnie ewoluowały wizerunki herbów – od klasycznie renesansowych (np. z tarczą ''testa di cavallo'') ku skomplikowanym formom tarcz i kartuszy manierystycznych. Powszechne stały się okrągłe lub owalne wieńce laurowe, często z otokiem inskrypcyjnym. Wśród władców niemieckich stosowano superekslibrisy z portretem (zazwyczaj wyciskane z klocka drzeworytniczego lub z plakiety mosiężnej), zaś na oprawach radełkowych ksiąg m.in. mieszczan – superekslibrisy napisowe (często w formie sygli imienia i nazwiska oraz datą oprawienia księgi). We Francji, na oprawach ''à semé'' centralnemu herbowi nierzadko towarzyszy zmultiplikowany monogram, godło herbowe lub/oraz motyw emblematyczny (zob. ''impresa''). | ||
+ | |||
+ | W superekslibrisach XVII-XVIII w. obserwuje się dalszą ewolucję form kartuszy herbowych – od małżowinowo-chrząstkowych przez fantazyjne rocaille, do klasycystycznych. Antykizujące wieńce laurowe niemal całkowicie wyparły splecione gałązki palmowe bądź oliwne (we Francji także tzw. koronka Luwru). Oprócz herbów wkomponowanych w profuzję dekoracji okładzin, modne stały się wówczas herby jako jedyny element dekoracyjny na okładzinie. Niekiedy monogram lub/i herb bibliofila ukazywano wyłącznie na grzbiecie – w polach kompartymentów. Między 3 ćw. XVII a 3 ćw. XVIII w. sporą popularność zyskały superekslibrisy z →monogramem o kaligraficznym kroju, ukazywane samodzielnie lub z gałązkami palmowymi i koroną. Okazałe formy, zgodne ze stylem epoki, przyjmowały superekslibrisy haftowane i złotnicze. | ||
+ | |||
+ | Tradycja superekslibrisów monogramowych przeniknęła głęboko w XIX w., gdy pod wpływem romantyzmu, a później historyzmu nadawano im m.in. neomanierystyczne lub neobarokowe formy. Równocześnie ogromną popularność, tak w kręgach arystokratycznych, jak mieszczańskich, zyskały superekslibrisy inicjałowe wyciskane z czcionek introligatorskich (często o gotyckim kroju liter), a w zależności od pozycji społecznej właściciela książki – pod koroną rangową lub bez dodatkowych elementów. Rozmaite, historyzujące formy przyjmowały też herby (często z dewizą bibliofila na wstędze), najczęściej ukazywane na okładzinie, rzadziej na grzbiecie. W XX w. nastąpił wyraźny regres w praktyce oznaczania ksiąg w ten sposób, zastąpionej powszechnym stosowaniem ekslibrisu. W bieżącym stuleciu ów szlachetny zwyczaj bibliofilski niemal całkowicie zamarł, podtrzymywany głównie w bibliotekach instytucjonalnych. | ||
==Zobacz też== | ==Zobacz też== | ||
[[Indeks alfabetyczny ]] <br> | [[Indeks alfabetyczny ]] <br> | ||
+ | [[Ekslibris]] <br> | ||
+ | [[Herb]] <br> | ||
+ | [[Impresa]] <br> | ||
+ | [[Monogram]] <br> | ||
+ | [[Napis]] <br> | ||
+ | [[Portret]] <br> | ||
+ | [[À semé dekoracja]] <br> | ||
+ | [[Wieniec]] <br> | ||
==Grafika== | ==Grafika== | ||
Linia 10: | Linia 27: | ||
<gallery> | <gallery> | ||
+ | Plik:Superekslibris, Oprawa złotnicza księgi liturgicznej z wizerunkami i herbami jej fundatorów, Niemcy, XIV w., repr. wg Fritz 1982.jpg | Oprawa złotnicza księgi liturgicznej z wizerunkami i herbami jej fundatorów, Niemcy, XIV w., repr. wg Fritz 1982 | ||
+ | |||
+ | Plik:Superekslibris, Superekslibris herbowy na oprawie nacinanej, Niemcy, l. 70. XV w., repr. wg Wertvolle Handschriften, Wiesbaden 1987.jpg | Superekslibris herbowy na oprawie nacinanej, Niemcy, l. 70. XV w., repr. wg ''Wertvolle Handschriften'', Wiesbaden 1987 | ||
+ | |||
+ | Plik:Superekslibris, Zwielokrotnione wyciski z superekslibrisem Piotra Świętopełka z Zambrzecza na gotyckiej oprawie krakowskiej, 1481, BJ Kraków, fot. A. Wagner.jpg | Zwielokrotnione wyciski z superekslibrisem Piotra Świętopełka z Zambrzecza na gotyckiej oprawie krakowskiej, 1481, BJ Kraków, fot. A. Wagner | ||
Plik:Superekslibris zapięciowy na oprawie późnogotyckiej, ok. 1500, Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. T. Dorawa.jpg | Superekslibris zapięciowy na oprawie późnogotyckiej, ok. 1500, Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. T. Dorawa | Plik:Superekslibris zapięciowy na oprawie późnogotyckiej, ok. 1500, Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. T. Dorawa.jpg | Superekslibris zapięciowy na oprawie późnogotyckiej, ok. 1500, Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. T. Dorawa | ||
+ | |||
+ | Plik:Superekslibris, Superekslibris herbowy (malowany) Maksymiliana Sforzy, Mediolan, pocz. XVI w., repr. wg Bologna 1998.jpg | Superekslibris herbowy (malowany) Maksymiliana Sforzy, Mediolan, pocz. XVI w., repr. wg Bologna 1998 | ||
Plik:Superekslibris napisowy 5.jpg | Superekslibris napisowy króla Zygmunta Augusta, 1563, BJ, Kraków, fot. BJ Kraków | Plik:Superekslibris napisowy 5.jpg | Superekslibris napisowy króla Zygmunta Augusta, 1563, BJ, Kraków, fot. BJ Kraków | ||
Plik:Superekslibris Augusta elektora, 1560, fot. wg . Гребенюк 2010.tif.jpg | Superekslibris herbowy Augusta, elektora saskiego, 1560, fot. wg: Гребенюк 2010 | Plik:Superekslibris Augusta elektora, 1560, fot. wg . Гребенюк 2010.tif.jpg | Superekslibris herbowy Augusta, elektora saskiego, 1560, fot. wg: Гребенюк 2010 | ||
− | |||
− | |||
− | |||
Plik:Superekslibris napisowy 3.jpg | Superekslibris napisowy Jeana Groliera, przed 1565, BUMK, Toruń, fot. A. Wagner | Plik:Superekslibris napisowy 3.jpg | Superekslibris napisowy Jeana Groliera, przed 1565, BUMK, Toruń, fot. A. Wagner | ||
Plik:Superekslibris napisowy 2.jpg | Superekslibris herbowy - plakietowy, oraz superekslibris napisowy, Księstwo Pruskie, 2 poł. XVI w. | Plik:Superekslibris napisowy 2.jpg | Superekslibris herbowy - plakietowy, oraz superekslibris napisowy, Księstwo Pruskie, 2 poł. XVI w. | ||
− | |||
− | |||
Plik:Supereksl. herbowy i grzbietowy monogr., Jacques.Auguste de Thou, kon. XVI w., Sothebys New York, November 1 1995.jpg | Superekslibris herbowy (na górnej okładzinie) oraz zwielokrotnione superekslibrisy monogramowe (na grzbiecie) Jacquesa-Auguste de Thou, kon. XVI w., fot. wg: Sotheby's New York [katalog aukcji] November 1 1995 | Plik:Supereksl. herbowy i grzbietowy monogr., Jacques.Auguste de Thou, kon. XVI w., Sothebys New York, November 1 1995.jpg | Superekslibris herbowy (na górnej okładzinie) oraz zwielokrotnione superekslibrisy monogramowe (na grzbiecie) Jacquesa-Auguste de Thou, kon. XVI w., fot. wg: Sotheby's New York [katalog aukcji] November 1 1995 | ||
− | |||
Plik:Superekslibris barokowy, z inicjałami ujętymi przez gałązki palmowe, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner.jpg | Superekslibris barokowy, z inicjałami ujętymi przez gałązki palmowe, BPP, Paryż, fot. A. Wagner | Plik:Superekslibris barokowy, z inicjałami ujętymi przez gałązki palmowe, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner.jpg | Superekslibris barokowy, z inicjałami ujętymi przez gałązki palmowe, BPP, Paryż, fot. A. Wagner | ||
− | |||
− | |||
Plik:Superekslibris introligatorski 1.jpg | Superekslibris herbowy, tzw. introligatorski, Francja, ok. poł. XVIII w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner | Plik:Superekslibris introligatorski 1.jpg | Superekslibris herbowy, tzw. introligatorski, Francja, ok. poł. XVIII w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner | ||
Plik:Superekslibris 15.jpg | Podwójny superekslibris późnobarokowy w dwóch wariantach wielkościowych, biblioteka Heinricha von Bünau, Saksonia, przed 1762, BPP, Paryż, fot. A. Wagner | Plik:Superekslibris 15.jpg | Podwójny superekslibris późnobarokowy w dwóch wariantach wielkościowych, biblioteka Heinricha von Bünau, Saksonia, przed 1762, BPP, Paryż, fot. A. Wagner | ||
− | |||
− | |||
Plik:Superekslibris bpa Andrzeja Stanisława Załuskiego, ok. 1740, Bm, Nancy, fot. wg Jurkowlaniec 2005.tif.jpg | Superekslibris bpa Andrzeja Stanisława Załuskiego, ok. 1740, Bm, Nancy, fot. wg: Jurkowlaniec 2005 | Plik:Superekslibris bpa Andrzeja Stanisława Załuskiego, ok. 1740, Bm, Nancy, fot. wg Jurkowlaniec 2005.tif.jpg | Superekslibris bpa Andrzeja Stanisława Załuskiego, ok. 1740, Bm, Nancy, fot. wg: Jurkowlaniec 2005 | ||
− | |||
− | |||
Plik:Superekslibris Antoine de Sartine hrabiego Alby, 1772, Sothbey.s New York June 14 1990.jpg | Superekslibris herbowy Antoine de Sartine hrabiego Alby, na oprawie koronkowej, Francja, 1772, Sotheby's New York [katalog aukcji] June 14 1990 | Plik:Superekslibris Antoine de Sartine hrabiego Alby, 1772, Sothbey.s New York June 14 1990.jpg | Superekslibris herbowy Antoine de Sartine hrabiego Alby, na oprawie koronkowej, Francja, 1772, Sotheby's New York [katalog aukcji] June 14 1990 | ||
− | |||
Plik:Superekslibris napisowy 7.jpg | Superekslibris napisowy, kon. XVIII w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner | Plik:Superekslibris napisowy 7.jpg | Superekslibris napisowy, kon. XVIII w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner | ||
Linia 60: | Linia 71: | ||
Plik:Superekslibris 9.jpg | Superekslibris monogramowy na grzbiecie, 2 poł. XIX w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner | Plik:Superekslibris 9.jpg | Superekslibris monogramowy na grzbiecie, 2 poł. XIX w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner | ||
− | |||
Linia 67: | Linia 77: | ||
==Przypisy== | ==Przypisy== | ||
− | # | + | # Olivier, Hermal 1924-1938 (t. 1-30); |
+ | # Bouland 1925; | ||
+ | # Piekarski 1929; | ||
+ | # Goldschmidt 1967, t. 2, tabl. LXXIV-XXXIX, CX i in.; | ||
+ | # Lifka 1980; | ||
+ | # Kisarauskas 1984; | ||
+ | # Sipayłło 1988; | ||
+ | # Cubrzyńska-Leonarczyk 2001; | ||
+ | # Rulka 2003; | ||
+ | # Jankovič 2004; | ||
+ | # Łysiak 2004, t. 2, s. 367-373; | ||
+ | # Korolev 2009, s. 171-196; | ||
+ | # Płaszczyńska-Herman 2015, s. 167-189; | ||
+ | # Wagner 2016; | ||
+ | # Adler 2019, s. 34-47. | ||
---- | ---- | ||
Autor: '''A.W.''' | Autor: '''A.W.''' |
Aktualna wersja na dzień 19:56, 28 lip 2022
(także: superexlibris)
(z łac. super – „w górze/nad/ponad” i ex libris – „z ksiąg/z księgozbioru”; ang. armorial stamp, coat of arms, superlibros, fr. super-libris, niem. Superexlibris, Super-Exlibris, Supralibros)
Znak i/lub napis odnoszący się do właściciela, donatora lub fundatora książki, ukazany na jej oprawie. Pierwszy z nich najczęściej przedstawia herb, monogram lub inny symbol prezentowany w eksponowanym miejscu górnej i/lub dolnej okładziny, rzadziej na grzbiecie oraz zapięciach i okuciach; drugi przeważnie zawiera imię i nazwisko (w pełnym brzmieniu lub w formie abrewiatur) wraz z tytulaturą lub nazwę instytucji, klasztoru itp. Wśród rozmaitych kategorii s. dominują te, które wykonano w technikach introligatorskich – ślepego lub złoconego/srebrzonego/czernionego wycisku za pomocą tłoka, plakiety lub drewnianego klocka. Oprócz nich, zwłaszcza w średniowieczu i epoce nowożytnej, stosowano bogatą paletę technik zdobniczych, jak malowanie, rysowanie tuszem, nacinanie (tzw. ledersznyt), haftowanie, oraz techniki złotnicze (grawerowanie/rytowanie, odlewanie i cyzelowanie, repusowanie, emaliowanie, filigran i in.). W obrębie „księgoznaków” wyciśniętych z narzędzi introligatorskich dominują tzw. superekslibrisy właściwe, czyli wykonane na specjalne zamówienie; z kolei w XVI-XVIII w. na znaczeniu zyskały tzw. superekslibrisy introligatorskie, do których wykorzystywano osobne motywy tarcz, kartuszy i insygniów władzy, wieńce lub otoki, ponadto godła herbowe, a nawet całe herby o uniwersalnym zastosowaniu (ze względu na specyfikę systemu heraldycznego szczególną rolę odegrały w Rzeczypospolitej). Uniwersalne zastosowanie miały też tłoki liternicze (czcionki) wykorzystywane w superekslibrisach napisowych lub jako napisowe elementy superekslibrisów herbowych. W tym samym okresie funkcjonowały tzw. superekslibrisy introligatorsko-drukarskie, do których narzędzia – najczęściej klocki drzeworytnicze – używano także w grafice książkowej, a nawet jako ekslibrisy. Specyficzną kategorię funkcjonalną tworzą tzw. superekslibrisy nakładowe, de facto będące wyciśniętymi na oprawach druków herbami osób finansujących ich publikację (używano do tego tłoków, które w innych okolicznościach służyły jako superekslibrisy właściwe). Należy też wspomnieć o wymykających się definicji pojęcia znakach i napisach własnościowych ukazywanych na obcięciach (brzegach) kart.
Najwcześniejsze przykłady oznaczania własności ksiąg na oprawach wiążą się z kręgiem koptyjskim (VII w.). Na wczesnośredniowiecznych, złotniczych oprawach ksiąg liturgicznych pojawiały się sceny i inskrypcje, a od XIII-XIV w. także herby ich fundatorów. Z XIV-XV w. znana jest też praktyka malowania okładzin i obcięć kart w barwy herbowe właściciela księgi. Herby posesorów lub fundatorów ksiąg były też haftowane na tekstylnych oprawach oraz rytowane i emaliowane na metalowych okładzinach bądź zapięciach i okuciach. W 2 poł. XV w. popularność zyskały superekslibrisy wyciskane z niewielkich tłoków, ukazujące herb o uproszczonej formie (niekiedy naśladującej tzw. pieczęcie sygnetowe), którego zwielokrotnione wyciski wkomponowywano między inne elementy dekoracji okładzin. W renesansie powszechne stało się eksponowanie okazałego superekslibrisu pośrodku okładzin. Jednocześnie ewoluowały wizerunki herbów – od klasycznie renesansowych (np. z tarczą testa di cavallo) ku skomplikowanym formom tarcz i kartuszy manierystycznych. Powszechne stały się okrągłe lub owalne wieńce laurowe, często z otokiem inskrypcyjnym. Wśród władców niemieckich stosowano superekslibrisy z portretem (zazwyczaj wyciskane z klocka drzeworytniczego lub z plakiety mosiężnej), zaś na oprawach radełkowych ksiąg m.in. mieszczan – superekslibrisy napisowe (często w formie sygli imienia i nazwiska oraz datą oprawienia księgi). We Francji, na oprawach à semé centralnemu herbowi nierzadko towarzyszy zmultiplikowany monogram, godło herbowe lub/oraz motyw emblematyczny (zob. impresa).
W superekslibrisach XVII-XVIII w. obserwuje się dalszą ewolucję form kartuszy herbowych – od małżowinowo-chrząstkowych przez fantazyjne rocaille, do klasycystycznych. Antykizujące wieńce laurowe niemal całkowicie wyparły splecione gałązki palmowe bądź oliwne (we Francji także tzw. koronka Luwru). Oprócz herbów wkomponowanych w profuzję dekoracji okładzin, modne stały się wówczas herby jako jedyny element dekoracyjny na okładzinie. Niekiedy monogram lub/i herb bibliofila ukazywano wyłącznie na grzbiecie – w polach kompartymentów. Między 3 ćw. XVII a 3 ćw. XVIII w. sporą popularność zyskały superekslibrisy z →monogramem o kaligraficznym kroju, ukazywane samodzielnie lub z gałązkami palmowymi i koroną. Okazałe formy, zgodne ze stylem epoki, przyjmowały superekslibrisy haftowane i złotnicze.
Tradycja superekslibrisów monogramowych przeniknęła głęboko w XIX w., gdy pod wpływem romantyzmu, a później historyzmu nadawano im m.in. neomanierystyczne lub neobarokowe formy. Równocześnie ogromną popularność, tak w kręgach arystokratycznych, jak mieszczańskich, zyskały superekslibrisy inicjałowe wyciskane z czcionek introligatorskich (często o gotyckim kroju liter), a w zależności od pozycji społecznej właściciela książki – pod koroną rangową lub bez dodatkowych elementów. Rozmaite, historyzujące formy przyjmowały też herby (często z dewizą bibliofila na wstędze), najczęściej ukazywane na okładzinie, rzadziej na grzbiecie. W XX w. nastąpił wyraźny regres w praktyce oznaczania ksiąg w ten sposób, zastąpionej powszechnym stosowaniem ekslibrisu. W bieżącym stuleciu ów szlachetny zwyczaj bibliofilski niemal całkowicie zamarł, podtrzymywany głównie w bibliotekach instytucjonalnych.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Ekslibris
Herb
Impresa
Monogram
Napis
Portret
À semé dekoracja
Wieniec
Grafika
Przypisy
- Olivier, Hermal 1924-1938 (t. 1-30);
- Bouland 1925;
- Piekarski 1929;
- Goldschmidt 1967, t. 2, tabl. LXXIV-XXXIX, CX i in.;
- Lifka 1980;
- Kisarauskas 1984;
- Sipayłło 1988;
- Cubrzyńska-Leonarczyk 2001;
- Rulka 2003;
- Jankovič 2004;
- Łysiak 2004, t. 2, s. 367-373;
- Korolev 2009, s. 171-196;
- Płaszczyńska-Herman 2015, s. 167-189;
- Wagner 2016;
- Adler 2019, s. 34-47.
Autor: A.W.