Krzyż: Różnice pomiędzy wersjami

Z Leksykon oprawoznawczy
Skocz do: nawigacja, szukaj
(→‎Grafika)
(→‎Krzyż)
 
(Nie pokazano 8 wersji utworzonych przez 3 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
 
===Krzyż===
 
===Krzyż===
 +
(ang. cross; fr. croix; niem. Kreuz)
  
−
 
+
Jeden z najpowszechniejszych motywów w dekoracji opraw kręgu chrześcijańskiego. Odzwierciadleniem rangi k. jako symbolu jest jego eksponowanie na oprawach, tak pod względem wielkości, jak kosztowności i okazałości wykorzystanych materiałów oraz technik. Jako centralny element kompozycji okładzin występuje już na oprawach koptyjskich z VIII-IX w. Stanowi najważniejszy motyw dekoracji górnej okładziny na wielu wczesnośredniowiecznych (bizantyńskich i łacińskich) złotniczych oprawach liturgicznych ksiąg. Na dziełach tych często poddawany silnej stylizacji w duchu ornamentyki epoki i środowiska artystycznego. Ponadto ozdabiany kamieniami szlachetnymi (kameryzowanie), emaliowaniem oraz innymi technikami jubilerskimi i złotniczymi. Obok samoistnego k., w zwierciadłach górnych okładzin powszechnie ukazywano na nim Chrystusa w scenach Ukrzyżowania (np. płaskorzeźbione plakiety z kości słoniowej na licznych bizantyńskich i łacińskich kodeksach). Na skórzanych oprawach romańskich i gotyckich widnieje w kompozycjach stosunkowo nielicznych tłoków (np. sceny Drogi Krzyżowej). Jednakże w obu epokach kształt k. niekiedy nadawano ogólnej kompozycji okładzin z wycisków wielu tłoków (np. krakowskie dzieła Walentego z Pilzna i Introligatora IC). Od renesansu motyw k. masowo ukazywano w radełkowaniach (głównie w scenach nowotestamentowych) oraz na prostokątnych, owalnych i okrągłych plakietach/medalionach. Eksponowano go zaś na niektórych modlitewników oraz liturgicznych ksiąg oprawach. Do umasowienia koncepcji k. jako głównego bądź jedynego elementu dekoracji jednej (górnej) lub obu okładzin doszło w XIX-pocz. XX w. na modlitewnikach (w tym śpiewnikach), mszałach oraz innych księgach o tematyce religijnej. Ukazywano go w rozmaitych technikach (ślepe i złocone wyciski, aplikacje z metali, celuloidowej imitacji kości słoniowej, haft, koraliki itd.) i formach (od najprostszych – linearnych, po wzbogacone w duchu historyzmu). Tendencja ta przeniknęła na oprawy wydawniczych opraw, na których motyw. k. zyskiwał często bardzo efektowne formy. W XX-XXI w. pojawia się głównie na oprawach tworzonych na zamówienie do celów liturgicznych. Niekiedy przyjmuje na nich formy syntetyzujące ikonograficzną tradycję i oryginalne, nowoczesne rozwiązania w sferze kompozycji oraz materiałów i techniki wykonania.
  
 
==Zobacz też==
 
==Zobacz też==
  
 
[[Indeks alfabetyczny ]] <br>
 
[[Indeks alfabetyczny ]] <br>
 +
[[Biblijne motywy]] <br>
 +
[[Jezus Chrystus]] <br>
 +
[[Liturgicznych ksiąg oprawy]] <br>
 +
[[Modlitewników oprawy]] <br>
 +
[[Święci pańscy]] <br>
 +
[[Wydawnicze oprawy]] <br>
 +
[[Złotnicze oprawy]] <br>
  
 
==Grafika==
 
==Grafika==
Linia 11: Linia 19:
 
<gallery>
 
<gallery>
  
 +
 +
Plik:Krzyż, Motyw krzyża z kamieni szlachetnych na dolnej okładzinie z m.in. kości słoniowej, ewangeliarz, V w., Mediolan, Museo del Duomo, fot. wg Ganz 2015.jpg | Motyw krzyża z kamieni szlachetnych na dolnej okładzinie z m.in. kości słoniowej, ewangeliarz, V w., Mediolan, Museo del Duomo, fot. wg: Ganz 2015
 +
 +
Plik:Krzyż, Motyw krzyża na dolnej okładzinie złotniczej oprawy Ewangeliarza z Lindau, ok. 780 r., Pierpont Morgan Library, Nowy Jork, fot. wg www.themorgan.org.jpg | Motyw krzyża na dolnej okładzinie złotniczej oprawy Ewangeliarza z Lindau, ok. 780 r., Pierpont Morgan Library, Nowy Jork, fot. wg: www.themorgan.org
 +
 +
 +
Plik:Krzyż, Motyw krzyża na złotniczej oprawie Ewangeliarza z Reichenau, ok. 1010, Bayrerische Staatsbibliothek, Monachium fot. wg www.digitale.sammlungen.de.jpg | Motyw krzyża na złotniczej oprawie Ewangeliarza z Reichenau, ok. 1010, Bayrerische Staatsbibliothek, Monachium, fot. wg: www.digitale.sammlungen.de
 +
 +
Plik:Krzyż, Krzyż grecki na oprawie koptyjskiej z X w., Pierpont Morgan Library NY.jpg | Motyw krzyża greckiego na oprawie koptyjskiej z X w., Pierpont Morgan Library, Nowy Jork, fot. wg: www.themorgan.org
 +
 +
 +
 +
 +
Plik:Krzyż, Kompozycja dekoracji oprawy romańskiej oparta na motywie krzyża, Francja, XII w., fot. wg Schmidt.Künsemüller 1985.jpg | Kompozycja dekoracji oprawy romańskiej oparta na motywie krzyża, Francja, XII w., fot. wg: Schmidt-Künsemüller 1985
 +
 +
Plik:Krzyż, Motyw krzyża w dekoracji oprawy gotyckiej, Introligator IC, Kraków, ok. 1480, BJ Kraków, fot. A. Wagner.jpg | Motyw krzyża w dekoracji oprawy gotyckiej, Introligator IC, Kraków, ok. 1480, BJ Kraków, fot. A. Wagner
 +
Plik:Krzyż, Motyw krzyża w dekoracji oprawy gotyckiej, Walenty z Pilzna, Kraków, ok. 1480, BJ Kraków, fot. A. Wagner.jpg | Motyw krzyża w dekoracji oprawy gotyckiej, Walenty z Pilzna, Kraków, ok. 1480, BJ Kraków, fot. A. Wagner
  
 
Plik:Krzyż, aksamitne oprawy, emalia, Brewiarz z kalendarzem rzymskim Breviarium franciscanum ,Brewiarz króla Zygmunta III, Brewiarz Sykstusa IV, BCZart, POLONA.jpg | Motyw krzyża łacińskiego (złotniczego, emaliowanego) na oprawie brewiarza, pocz. XVII w. i XIX w., BCzart., MNK, Kraków, fot. wg: www.polona.pl
 
Plik:Krzyż, aksamitne oprawy, emalia, Brewiarz z kalendarzem rzymskim Breviarium franciscanum ,Brewiarz króla Zygmunta III, Brewiarz Sykstusa IV, BCZart, POLONA.jpg | Motyw krzyża łacińskiego (złotniczego, emaliowanego) na oprawie brewiarza, pocz. XVII w. i XIX w., BCzart., MNK, Kraków, fot. wg: www.polona.pl
 +
 +
Plik:Krzyż, Motyw krzyża na haftowanej oprawiemodlitewnika, Niemcy, po 1845 r., fot. wg Tomaszewski 2013, II.jpg | Motyw krzyża na haftowanej oprawie modlitewnika, Niemcy, po 1845 r., fot. wg: Tomaszewski 2013, II
 +
 +
Plik:Krzyż, Motyw krzyża na oprawach książek religijnych, XIX w., fot. wg Bepler 2017.jpg | Motyw krzyża na oprawach książek religijnych, XIX w., fot. wg: Bepler 2017
 +
 +
Plik:Krzyż, Krzyż na górnej okładzinie oprawy modlitewnika, Polska lub Francja, 1854 r., BPP, fot. A. Wagner.jpg | Motyw krzyża na górnej okładzinie oprawy modlitewnika, Polska lub Francja, 1854 r., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
  
 
Plik:Liturgicznych ksiąg opr., historyzujące opr., krzyż, oprawa XIX w. mszału z XVI w., BczartMNK, POLON.jpg | Motyw krzyża łacińskiego na historyzującej oprawie mszału, Polska, XIX w., Bczart., MNK, fot. wg: www.polona.pl
 
Plik:Liturgicznych ksiąg opr., historyzujące opr., krzyż, oprawa XIX w. mszału z XVI w., BczartMNK, POLON.jpg | Motyw krzyża łacińskiego na historyzującej oprawie mszału, Polska, XIX w., Bczart., MNK, fot. wg: www.polona.pl
  
 +
Plik:Orzeł, Okucia z odlewanymi motywami Orła polskiego na oprawie Księgi pamiątkowej GNŻoł., Jan Recmanik, 1930, fot. wg Pokorzyńska 2014.jpg | Motyw krzyża-miecza na oprawie Księgi pamiątkowej Grobu Nieznanego Żołnierza, Jan Recmanik, 1930, fot. wg: Pokorzyńska 2014
  
 
Plik:Img431, Liturgicznych ksiąg, XX w. wg Colombo 1952.jpg | Motyw krzyża łacińskiego na oprawie księgi liturgicznej, Włochy, 1 poł. XX w., fot. wg: Colombo 1952
 
Plik:Img431, Liturgicznych ksiąg, XX w. wg Colombo 1952.jpg | Motyw krzyża łacińskiego na oprawie księgi liturgicznej, Włochy, 1 poł. XX w., fot. wg: Colombo 1952
Linia 23: Linia 55:
 
==Przypisy==
 
==Przypisy==
  
−
# Przypis 1
+
# Schwenke, Schunke 1979, tabl. 81-82;
−
# Przypis 2
+
# Schmidt-Künsemüller 1985, kat. 1-6, 24, 30 i in.;
−
 
+
# Wasilewska 2008, il. 19-22, 25;
 +
# Storm van Leeuwen 2011, kat. 13-15, 52, 60 i in.;
 +
# Tomaszewski 2013, II, kat. LXXII-LXXIII, XCIII-XCV, C i in.;
 +
# Bepler 2017, s. 105-122;
 +
# Pokorzyńska 2021, tabl. V/3, VII/2, il. 64 i in.
 
----
 
----
 
Autor: '''A.W.'''
 
Autor: '''A.W.'''

Aktualna wersja na dzień 10:25, 24 kwi 2022

Krzyż

(ang. cross; fr. croix; niem. Kreuz)

Jeden z najpowszechniejszych motywów w dekoracji opraw kręgu chrześcijańskiego. Odzwierciadleniem rangi k. jako symbolu jest jego eksponowanie na oprawach, tak pod względem wielkości, jak kosztowności i okazałości wykorzystanych materiałów oraz technik. Jako centralny element kompozycji okładzin występuje już na oprawach koptyjskich z VIII-IX w. Stanowi najważniejszy motyw dekoracji górnej okładziny na wielu wczesnośredniowiecznych (bizantyńskich i łacińskich) złotniczych oprawach liturgicznych ksiąg. Na dziełach tych często poddawany silnej stylizacji w duchu ornamentyki epoki i środowiska artystycznego. Ponadto ozdabiany kamieniami szlachetnymi (kameryzowanie), emaliowaniem oraz innymi technikami jubilerskimi i złotniczymi. Obok samoistnego k., w zwierciadłach górnych okładzin powszechnie ukazywano na nim Chrystusa w scenach Ukrzyżowania (np. płaskorzeźbione plakiety z kości słoniowej na licznych bizantyńskich i łacińskich kodeksach). Na skórzanych oprawach romańskich i gotyckich widnieje w kompozycjach stosunkowo nielicznych tłoków (np. sceny Drogi Krzyżowej). Jednakże w obu epokach kształt k. niekiedy nadawano ogólnej kompozycji okładzin z wycisków wielu tłoków (np. krakowskie dzieła Walentego z Pilzna i Introligatora IC). Od renesansu motyw k. masowo ukazywano w radełkowaniach (głównie w scenach nowotestamentowych) oraz na prostokątnych, owalnych i okrągłych plakietach/medalionach. Eksponowano go zaś na niektórych modlitewników oraz liturgicznych ksiąg oprawach. Do umasowienia koncepcji k. jako głównego bądź jedynego elementu dekoracji jednej (górnej) lub obu okładzin doszło w XIX-pocz. XX w. na modlitewnikach (w tym śpiewnikach), mszałach oraz innych księgach o tematyce religijnej. Ukazywano go w rozmaitych technikach (ślepe i złocone wyciski, aplikacje z metali, celuloidowej imitacji kości słoniowej, haft, koraliki itd.) i formach (od najprostszych – linearnych, po wzbogacone w duchu historyzmu). Tendencja ta przeniknęła na oprawy wydawniczych opraw, na których motyw. k. zyskiwał często bardzo efektowne formy. W XX-XXI w. pojawia się głównie na oprawach tworzonych na zamówienie do celów liturgicznych. Niekiedy przyjmuje na nich formy syntetyzujące ikonograficzną tradycję i oryginalne, nowoczesne rozwiązania w sferze kompozycji oraz materiałów i techniki wykonania.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Biblijne motywy
Jezus Chrystus
Liturgicznych ksiąg oprawy
Modlitewników oprawy
Święci pańscy
Wydawnicze oprawy
Złotnicze oprawy

Grafika

  • Motyw krzyża z kamieni szlachetnych na dolnej okładzinie z m.in. kości słoniowej, ewangeliarz, V w., Mediolan, Museo del Duomo, fot. wg: Ganz 2015

  • Motyw krzyża na dolnej okładzinie złotniczej oprawy Ewangeliarza z Lindau, ok. 780 r., Pierpont Morgan Library, Nowy Jork, fot. wg: www.themorgan.org

  • Motyw krzyża na złotniczej oprawie Ewangeliarza z Reichenau, ok. 1010, Bayrerische Staatsbibliothek, Monachium, fot. wg: www.digitale.sammlungen.de

  • Motyw krzyża greckiego na oprawie koptyjskiej z X w., Pierpont Morgan Library, Nowy Jork, fot. wg: www.themorgan.org

  • Kompozycja dekoracji oprawy romańskiej oparta na motywie krzyża, Francja, XII w., fot. wg: Schmidt-Künsemüller 1985

  • Motyw krzyża w dekoracji oprawy gotyckiej, Introligator IC, Kraków, ok. 1480, BJ Kraków, fot. A. Wagner

  • Motyw krzyża w dekoracji oprawy gotyckiej, Walenty z Pilzna, Kraków, ok. 1480, BJ Kraków, fot. A. Wagner

  • Motyw krzyża łacińskiego (złotniczego, emaliowanego) na oprawie brewiarza, pocz. XVII w. i XIX w., BCzart., MNK, Kraków, fot. wg: www.polona.pl

  • Motyw krzyża na haftowanej oprawie modlitewnika, Niemcy, po 1845 r., fot. wg: Tomaszewski 2013, II

  • Motyw krzyża na oprawach książek religijnych, XIX w., fot. wg: Bepler 2017

  • Motyw krzyża na górnej okładzinie oprawy modlitewnika, Polska lub Francja, 1854 r., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner

  • Motyw krzyża łacińskiego na historyzującej oprawie mszału, Polska, XIX w., Bczart., MNK, fot. wg: www.polona.pl

  • Motyw krzyża-miecza na oprawie Księgi pamiątkowej Grobu Nieznanego Żołnierza, Jan Recmanik, 1930, fot. wg: Pokorzyńska 2014

  • Motyw krzyża łacińskiego na oprawie księgi liturgicznej, Włochy, 1 poł. XX w., fot. wg: Colombo 1952

Przypisy

  1. Schwenke, Schunke 1979, tabl. 81-82;
  2. Schmidt-Künsemüller 1985, kat. 1-6, 24, 30 i in.;
  3. Wasilewska 2008, il. 19-22, 25;
  4. Storm van Leeuwen 2011, kat. 13-15, 52, 60 i in.;
  5. Tomaszewski 2013, II, kat. LXXII-LXXIII, XCIII-XCV, C i in.;
  6. Bepler 2017, s. 105-122;
  7. Pokorzyńska 2021, tabl. V/3, VII/2, il. 64 i in.

Autor: A.W.

Źródło: „http://leksykon.oprawoznawczy.ukw.edu.pl/index.php?title=Krzyż&oldid=18069”