Rollwerk: Różnice pomiędzy wersjami

Aktualna wersja na dzień 20:12, 14 lut 2021

Rollwerk

(zwijany ornament, kartuszowy ornament) (fr. enroulement)

Ornament w formie przestrzennych struktur z wstęg lub taśm zawijających się w zakończeniach na podobieństwo blachy (często perforowanej). Jego rozwój jest ściśle związany z ewolucją motywu kartusza (stąd używana niekiedy nazwa: kartuszowy ornament) oraz groteski w sztuce Włoch i Francji, począwszy od lat 20-30 XVI w. Do rozkwitu tego ornamentu doszło w poł. XVI w. w Niderlandach, a krótko potem w Niemczech. Tam też przybrał ostrzejszą i twardszą formę, powszechnie łączoną z okuciowym ornamentem oraz floralno-zoomorficzną groteską. Stosowany do 2 ćw. XVII w., wyparty przez schweifwerk oraz małżowinowo-chrząstkowy ornament. W zdobnictwie introligatorskim Italii pojawił się w 2 ćw. XVI w., głównie jako forma dekoracyjna kartuszy i tarcz herbowych w superekslibrisach. Na francuskich oprawach ze szkoły Fontainebleau, Paryża i Lyonu (ok. 1550 r.) elementy r. zaczęto wkomponowywać w kartuszową dekorację zdominowaną przez wstęgowy ornament (entrelacs). Szybko jednak (ok. poł. lat 50. XVI w.) r. zaczął się usamodzielniać w postaci kartuszy o formach inspirowanych dekoracją architektoniczną. Odtąd łączono go też z ornamentem okuciowym. W kręgu niemieckim prawdopodobnie najwcześniejsze przykłady r. wiążą się ze złotniczymi oprawami Srebrnej Biblioteki w Królewcu (lata 50. XVI w.). Do rozkwitu r. i towarzyszących mu ornamentów doszło w latach 70.-80. XVI w. m.in. w dziełach Jakoba Krause (Drezno) i Abrahama Guttmanna (Norymberga). W Polsce wczesne formy r. ujawniły się w latach 30-40. XVI w. w italianizujących kartuszach i tarczach herbowych, które w kolejnych dekadach przyjmowały coraz bardziej rozbudowane formy. Z poł. XVI w. pochodzi oprawa Złotego Kodeksu Gnieźnieńskiego z formalnie zaawansowanymi formami r. na okuciach. Charakterystyczne, perforowane zawinięcia wstęg widnieją na plakietach ornamentalnych z lat 50. XVI w. oraz narożnych ćwierćmedalionach z lat 80-90. XVI w. Na ostatnie dwudziestolecie tego stulecia przypada też spopularyzowanie bogatych form r. z ornamentem okuciowym i groteską na centralnych medalionach i ćwierćmedalionach, z których przynajmniej niektóre były wzorowane na winietach książkowych. Od 3 ćw. XVI do schyłku 1 poł. XVII w. r. powszechnie występował w dekoracji otoków owalnych medalionów z motywami religijnymi (np. popiersiem Chrystusa Salwatora) i herbami.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Groteska
Kartusz
Kartuszowa dekoracja
Małżowinowo-chrząstkowy ornament
Okuciowy ornament
Schweifwerk
Srebrna Biblioteka

Grafika

• 

  Rollwerk o ornament okuciowy w dekoracji oprawy francuskiej, poł. XVI w., fot. wg: de Conihout, Ract-Madoux 2012

• 

  Rollwerkowy kartusz herbowy o formie na oprawie włoskiej, 2 poł. XVI w.

• 

  Rollwerk i ornament okuciowy w dekoracji oprawy niemieckiej, Norymberga, lata 70. XVI w., fot. wg.: Außen-Ansichten 2006

• 

  Rollwerk o ornament okuciowy w dekoracji medalionu narożnego na oprawie niemieckiej, 4 ćw. XVI w.

• 

  Narożny medalion rollwerkowy z ornamentem okuciowym oraz elementami groteski, Polska, ostatnie dwudziestolecie XVI w.

• 

  Narożny medalion rollwerkowy z ornamentem okuciowym, girlandami i festonami, Polska, ostatnie dwudziestolecie XVI w.

• 

  Narożny medalion rollwerkowy z ornamentem okuciowym oraz elementami groteski, Polska, ostatnie dwudziestolecie XVI w.

• 

  Narożny ćwierćmedalion maureskowo-wstęgowy z elementami rollwerku i motywem maszkarona, Polska, ostatnie dwudziestolecie XVI w.

• 

  Centralny medalion rollwerkowy z ornamentem okuciowym, innymi motywami zdobniczymi oraz przedstawieniem Tronu Łaski, Polska, ostatnie dwudziestolecie XVI w.

• 

  Popiersie Chrystusa w medalionie rollwerkowym z ornamentem okuciowym, innymi motywami zdobniczymi, prawdopodobnie Toruń, kon. XVI w.

• 

  Przedstawienie kwiatów w wazonie/wazie w medalionie rollwerkowym z ornamentem okuciowym, prawdopodobnie Czechy, ok. 1600.

Przypisy

1. EWOK 1971, szp. 1740-1741;
2. Laucevičius 1976, il. 169, 237-240, 353 i in.;
3. Warncke 1979, kat. 507;
4. Mazal 1990, il. 157,163, 165 i in.;
5. Rządek, Tomaszewski, Żuchowski 1991, s. 46-47;
6. Ogonowska 1993, il. 18;
7. von Rabenau 1994, tabl. 86-87, 90, 101-102 i in.;
8. Laffitte, Le Bars 1999, nr kat. 79-80, 85-86, 110-111 i in.;
9. Macchi F. i L. 2007, tabl. 50, 60-62, 79 i in.;
10. Wagner 2007, s. 116–117;
11. Wagner 2011, s. 187–188;
12. Pośpiech 2013, il. na okł., 1–2;
13. Kłysz-Hackbarth 2014, s. 38-41, il. 94, 236, 281-285 i in.;
14. Wagner 2016 II, s. 51-75;

Autor: A.W.