Superekslibris: Różnice pomiędzy wersjami

Aktualna wersja na dzień 19:56, 28 lip 2022

(także: superexlibris)

(z łac. super – „w górze/nad/ponad” i ex libris – „z ksiąg/z księgozbioru”; ang. armorial stamp, coat of arms, superlibros, fr. super-libris, niem. Superexlibris, Super-Exlibris, Supralibros)

Znak i/lub napis odnoszący się do właściciela, donatora lub fundatora książki, ukazany na jej oprawie. Pierwszy z nich najczęściej przedstawia herb, monogram lub inny symbol prezentowany w eksponowanym miejscu górnej i/lub dolnej okładziny, rzadziej na grzbiecie oraz zapięciach i okuciach; drugi przeważnie zawiera imię i nazwisko (w pełnym brzmieniu lub w formie abrewiatur) wraz z tytulaturą lub nazwę instytucji, klasztoru itp. Wśród rozmaitych kategorii s. dominują te, które wykonano w technikach introligatorskich – ślepego lub złoconego/srebrzonego/czernionego wycisku za pomocą tłoka, plakiety lub drewnianego klocka. Oprócz nich, zwłaszcza w średniowieczu i epoce nowożytnej, stosowano bogatą paletę technik zdobniczych, jak malowanie, rysowanie tuszem, nacinanie (tzw. ledersznyt), haftowanie, oraz techniki złotnicze (grawerowanie/rytowanie, odlewanie i cyzelowanie, repusowanie, emaliowanie, filigran i in.). W obrębie „księgoznaków” wyciśniętych z narzędzi introligatorskich dominują tzw. superekslibrisy właściwe, czyli wykonane na specjalne zamówienie; z kolei w XVI-XVIII w. na znaczeniu zyskały tzw. superekslibrisy introligatorskie, do których wykorzystywano osobne motywy tarcz, kartuszy i insygniów władzy, wieńce lub otoki, ponadto godła herbowe, a nawet całe herby o uniwersalnym zastosowaniu (ze względu na specyfikę systemu heraldycznego szczególną rolę odegrały w Rzeczypospolitej). Uniwersalne zastosowanie miały też tłoki liternicze (czcionki) wykorzystywane w superekslibrisach napisowych lub jako napisowe elementy superekslibrisów herbowych. W tym samym okresie funkcjonowały tzw. superekslibrisy introligatorsko-drukarskie, do których narzędzia – najczęściej klocki drzeworytnicze – używano także w grafice książkowej, a nawet jako ekslibrisy. Specyficzną kategorię funkcjonalną tworzą tzw. superekslibrisy nakładowe, de facto będące wyciśniętymi na oprawach druków herbami osób finansujących ich publikację (używano do tego tłoków, które w innych okolicznościach służyły jako superekslibrisy właściwe). Należy też wspomnieć o wymykających się definicji pojęcia znakach i napisach własnościowych ukazywanych na obcięciach (brzegach) kart.

Najwcześniejsze przykłady oznaczania własności ksiąg na oprawach wiążą się z kręgiem koptyjskim (VII w.). Na wczesnośredniowiecznych, złotniczych oprawach ksiąg liturgicznych pojawiały się sceny i inskrypcje, a od XIII-XIV w. także herby ich fundatorów. Z XIV-XV w. znana jest też praktyka malowania okładzin i obcięć kart w barwy herbowe właściciela księgi. Herby posesorów lub fundatorów ksiąg były też haftowane na tekstylnych oprawach oraz rytowane i emaliowane na metalowych okładzinach bądź zapięciach i okuciach. W 2 poł. XV w. popularność zyskały superekslibrisy wyciskane z niewielkich tłoków, ukazujące herb o uproszczonej formie (niekiedy naśladującej tzw. pieczęcie sygnetowe), którego zwielokrotnione wyciski wkomponowywano między inne elementy dekoracji okładzin. W renesansie powszechne stało się eksponowanie okazałego superekslibrisu pośrodku okładzin. Jednocześnie ewoluowały wizerunki herbów – od klasycznie renesansowych (np. z tarczą testa di cavallo) ku skomplikowanym formom tarcz i kartuszy manierystycznych. Powszechne stały się okrągłe lub owalne wieńce laurowe, często z otokiem inskrypcyjnym. Wśród władców niemieckich stosowano superekslibrisy z portretem (zazwyczaj wyciskane z klocka drzeworytniczego lub z plakiety mosiężnej), zaś na oprawach radełkowych ksiąg m.in. mieszczan – superekslibrisy napisowe (często w formie sygli imienia i nazwiska oraz datą oprawienia księgi). We Francji, na oprawach à semé centralnemu herbowi nierzadko towarzyszy zmultiplikowany monogram, godło herbowe lub/oraz motyw emblematyczny (zob. impresa).

W superekslibrisach XVII-XVIII w. obserwuje się dalszą ewolucję form kartuszy herbowych – od małżowinowo-chrząstkowych przez fantazyjne rocaille, do klasycystycznych. Antykizujące wieńce laurowe niemal całkowicie wyparły splecione gałązki palmowe bądź oliwne (we Francji także tzw. koronka Luwru). Oprócz herbów wkomponowanych w profuzję dekoracji okładzin, modne stały się wówczas herby jako jedyny element dekoracyjny na okładzinie. Niekiedy monogram lub/i herb bibliofila ukazywano wyłącznie na grzbiecie – w polach kompartymentów. Między 3 ćw. XVII a 3 ćw. XVIII w. sporą popularność zyskały superekslibrisy z →monogramem o kaligraficznym kroju, ukazywane samodzielnie lub z gałązkami palmowymi i koroną. Okazałe formy, zgodne ze stylem epoki, przyjmowały superekslibrisy haftowane i złotnicze.

Tradycja superekslibrisów monogramowych przeniknęła głęboko w XIX w., gdy pod wpływem romantyzmu, a później historyzmu nadawano im m.in. neomanierystyczne lub neobarokowe formy. Równocześnie ogromną popularność, tak w kręgach arystokratycznych, jak mieszczańskich, zyskały superekslibrisy inicjałowe wyciskane z czcionek introligatorskich (często o gotyckim kroju liter), a w zależności od pozycji społecznej właściciela książki – pod koroną rangową lub bez dodatkowych elementów. Rozmaite, historyzujące formy przyjmowały też herby (często z dewizą bibliofila na wstędze), najczęściej ukazywane na okładzinie, rzadziej na grzbiecie. W XX w. nastąpił wyraźny regres w praktyce oznaczania ksiąg w ten sposób, zastąpionej powszechnym stosowaniem ekslibrisu. W bieżącym stuleciu ów szlachetny zwyczaj bibliofilski niemal całkowicie zamarł, podtrzymywany głównie w bibliotekach instytucjonalnych.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Ekslibris
Herb
Impresa
Monogram
Napis
Portret
À semé dekoracja
Wieniec

Grafika

• 

  Oprawa złotnicza księgi liturgicznej z wizerunkami i herbami jej fundatorów, Niemcy, XIV w., repr. wg Fritz 1982

• 

  Superekslibris herbowy na oprawie nacinanej, Niemcy, l. 70. XV w., repr. wg Wertvolle Handschriften, Wiesbaden 1987

• 

  Zwielokrotnione wyciski z superekslibrisem Piotra Świętopełka z Zambrzecza na gotyckiej oprawie krakowskiej, 1481, BJ Kraków, fot. A. Wagner

• 

  Superekslibris zapięciowy na oprawie późnogotyckiej, ok. 1500, Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. T. Dorawa

• 

  Superekslibris herbowy (malowany) Maksymiliana Sforzy, Mediolan, pocz. XVI w., repr. wg Bologna 1998

• 

  Superekslibris napisowy króla Zygmunta Augusta, 1563, BJ, Kraków, fot. BJ Kraków

• 

  Superekslibris herbowy Augusta, elektora saskiego, 1560, fot. wg: Гребенюк 2010

• 

  Superekslibris napisowy Jeana Groliera, przed 1565, BUMK, Toruń, fot. A. Wagner

• 

  Superekslibris herbowy - plakietowy, oraz superekslibris napisowy, Księstwo Pruskie, 2 poł. XVI w.

• 

  Superekslibris herbowy (na górnej okładzinie) oraz zwielokrotnione superekslibrisy monogramowe (na grzbiecie) Jacquesa-Auguste de Thou, kon. XVI w., fot. wg: Sotheby's New York [katalog aukcji] November 1 1995

• 

  Superekslibris barokowy, z inicjałami ujętymi przez gałązki palmowe, BPP, Paryż, fot. A. Wagner

• 

  Superekslibris herbowy, tzw. introligatorski, Francja, ok. poł. XVIII w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner

• 

  Podwójny superekslibris późnobarokowy w dwóch wariantach wielkościowych, biblioteka Heinricha von Bünau, Saksonia, przed 1762, BPP, Paryż, fot. A. Wagner

• 

  Superekslibris bpa Andrzeja Stanisława Załuskiego, ok. 1740, Bm, Nancy, fot. wg: Jurkowlaniec 2005

• 

  Superekslibris herbowy Antoine de Sartine hrabiego Alby, na oprawie koronkowej, Francja, 1772, Sotheby's New York [katalog aukcji] June 14 1990

• 

  Superekslibris napisowy, kon. XVIII w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner

• 

  Superekslibris monogramowy o kompozycji klasycystycznej, Fryderyk August I, kon. XVIII-pocz. XIX w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner

• 

  Superekslibris monogramowy wygrawerowany na srebrnym okuciu w formie tarczy herbowej, 1 poł. XIX w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner

• 

  Superekslibris monogramowy Stanisława Kostki Potockiego oraz superekslibris zapięciowy Potockich, przed 1821 r., BN, Warszawa, fot. wg: www.polona.pl

• 

  Superekslibris monogramowy niezidentyfikowanego bibliofila, Wincenty Kisiel, po 1842, MNK, Kraków, fot. domena publiczna

• 

  Superekslibris inicjałowy o formach neogotyckich, XIX w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner

• 

  Superekslibris inicjałowy o skromnej formie na oprawach historyzujących, Gabriel Ogiński, przed 1840, BPP, Paryż, fot. A. Wagner

• 

  Superekslibris monogramowy na grzbiecie, 2 poł. XIX w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner

Przypisy

1. Olivier, Hermal 1924-1938 (t. 1-30);
2. Bouland 1925;
3. Piekarski 1929;
4. Goldschmidt 1967, t. 2, tabl. LXXIV-XXXIX, CX i in.;
5. Lifka 1980;
6. Kisarauskas 1984;
7. Sipayłło 1988;
8. Cubrzyńska-Leonarczyk 2001;
9. Rulka 2003;
10. Jankovič 2004;
11. Łysiak 2004, t. 2, s. 367-373;
12. Korolev 2009, s. 171-196;
13. Płaszczyńska-Herman 2015, s. 167-189;
14. Wagner 2016;
15. Adler 2019, s. 34-47.

Autor: A.W.