Okucia: Różnice pomiędzy wersjami
(→Przypisy) |
(→Okucia) |
||
| (Nie pokazano 2 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika) | |||
| Linia 2: | Linia 2: | ||
(ang. bosses, furnishings, furniture, fittings; fr. boulon, cabochon, clou, ferrures; niem. Buchbeschlag; wł. borchia) | (ang. bosses, furnishings, furniture, fittings; fr. boulon, cabochon, clou, ferrures; niem. Buchbeschlag; wł. borchia) | ||
| − | + | Różnego rodzaju elementy przymocowane do okładek kodeksów, wykonane z różnych materiałów: metali i ich stopów, kości słoniowej, rogów zwierzęcych, drewna lub innych. Funkcja okuć jest ściśle uzależniona od rodzaju okucia. Zasadniczym celem montowania ich w okładzinach była funkcja ochronna, a także często estetyzująca. Ta ostatnia szczególnie w oprawach luksusowych, w których całe powierzchnie okładek ozdabiano blachami z metali szlachetnych, ale także w oprawach skromniejszych. | |
===Rodzaje okuć=== | ===Rodzaje okuć=== | ||
| Linia 15: | Linia 15: | ||
===Zarys historii=== | ===Zarys historii=== | ||
| − | Duże, ciężkie i co istotne bardzo kosztowne obleczone w drogą skórę księgi wymagały zabezpieczenia. Historia okuć sięga pierwszych kodeksów koptyjskich – wtedy aby utrzymać kodeks w pozycji zamkniętej, stosowano skórzane paski do owijania woluminów, które zawiązywano po przeciągnięciu przez otwór, lub otwory w górnej okładzinie. Pozostaje jednak faktem, że występowały głównie w Europie i są charakterystyczne dla tego kręgu kulturowego oraz dla terenów objętych wpływem kultury bizantyńskiej. Na ukształtowanie się okuć wpływ miała głównie ich funkcja ochronna, ale także istniejąca od momentu powstania książki tendencja do jej zdobienia. Wydaje się wysoce prawdopodobne, że wykształciły się one, z pokrywających całą powierzchnię opraw klejnotowych, blach i plakiet. W miarę ustępowania, głównie ze względów wysokich nakładów finansowych, tego rodzaju dekoracji opraw, na plan pierwszy wysuwał się problem zabezpieczenia księgi przed uszkodzeniami mechanicznymi. Każdy jej upadek, ścieranie powierzchni przy przesuwaniu, czy po prostu zwykłym użytkowaniu groziło powstaniem ubytku, zniszczeniem dekoracji, zabrudzeniem. To właśnie stało się powodem wprowadzenia okuć. Narożniki opraw zaopatrywano w ochronne metalowe okucia, czasem umieszczano na środku wmontowane w ozdobne plakiety guzy, które niewątpliwie pełniły funkcję ozdobną ale przede wszystkim chroniły oprawę przed zarysowywaniem się i ścieraniem jej powierzchni. Okucia narożników stosowano w oprawach średniowiecznych, ale także bardzo często i w bardzo różnej formie w XVI w. i XVII w. Sporadycznie spotyka się je jeszcze na pocz. XVIII w., ale głównie przy | + | Duże, ciężkie i co istotne bardzo kosztowne obleczone w drogą skórę księgi wymagały zabezpieczenia. Historia okuć sięga pierwszych kodeksów koptyjskich – wtedy aby utrzymać kodeks w pozycji zamkniętej, stosowano skórzane paski do owijania woluminów, które zawiązywano po przeciągnięciu przez otwór, lub otwory w górnej okładzinie. Pozostaje jednak faktem, że występowały głównie w Europie i są charakterystyczne dla tego kręgu kulturowego oraz dla terenów objętych wpływem kultury bizantyńskiej. Na ukształtowanie się okuć wpływ miała głównie ich funkcja ochronna, ale także istniejąca od momentu powstania książki tendencja do jej zdobienia. Wydaje się wysoce prawdopodobne, że wykształciły się one, z pokrywających całą powierzchnię opraw klejnotowych, blach i plakiet. W miarę ustępowania, głównie ze względów wysokich nakładów finansowych, tego rodzaju dekoracji opraw, na plan pierwszy wysuwał się problem zabezpieczenia księgi przed uszkodzeniami mechanicznymi. Każdy jej upadek, ścieranie powierzchni przy przesuwaniu, czy po prostu zwykłym użytkowaniu groziło powstaniem ubytku, zniszczeniem dekoracji, zabrudzeniem. To właśnie stało się powodem wprowadzenia okuć. Narożniki opraw zaopatrywano w ochronne metalowe okucia, czasem umieszczano na środku wmontowane w ozdobne plakiety guzy, które niewątpliwie pełniły funkcję ozdobną ale przede wszystkim chroniły oprawę przed zarysowywaniem się i ścieraniem jej powierzchni. Okucia narożników stosowano w oprawach średniowiecznych, ale także bardzo często i w bardzo różnej formie w XVI w. i XVII w. Sporadycznie spotyka się je jeszcze na pocz. XVIII w., ale głównie przy księgach kościelnych o dużych rozmiarach. Inne rodzaje okuć, jak łańcuchy i ich elementy, listwy wzmacniające i zabezpieczające, stopki pełniły wyłącznie funkcję ochronną i stricte użytkową. Zapięcia miały funkcję głównie ochronną, ich zadaniem było uniemożliwianie otwierania się kodeksów i nie dopuszczania w ten sposób do wnikania do wnętrza zanieczyszczeń i powstawania deformacji. Miało to istotne znaczenie w przypadku bloków pergaminowych. Zapięcia utraciły swoje znaczenie, gdy doszło do upowszechnienia się papieru. |
===Technika wykonania=== | ===Technika wykonania=== | ||
| − | W przypadku elementów metalowych były one głównie odlewane ze stopów mosiądzu ale także sporadycznie srebra i złota. Do zdobienia stosowano głównie techniki grawerowania, | + | W przypadku elementów metalowych były one głównie odlewane ze stopów mosiądzu ale także sporadycznie srebra i złota. Do zdobienia stosowano głównie techniki grawerowania, ażurowania lub cyzelowania. Płaskim formom nadawano relief, stylizowano w formy wypukłe, u których podstawy umieszczano najczęściej guz. Ażury wypełniano poprzez umieszczenie pod nimi ozdobnych tkanin, papierów, pergaminów (il. 1,2). |
===Charakterystyczne zniszczenia=== | ===Charakterystyczne zniszczenia=== | ||
Aktualna wersja na dzień 11:59, 24 maj 2022
Spis treści
Okucia
(ang. bosses, furnishings, furniture, fittings; fr. boulon, cabochon, clou, ferrures; niem. Buchbeschlag; wł. borchia)
Różnego rodzaju elementy przymocowane do okładek kodeksów, wykonane z różnych materiałów: metali i ich stopów, kości słoniowej, rogów zwierzęcych, drewna lub innych. Funkcja okuć jest ściśle uzależniona od rodzaju okucia. Zasadniczym celem montowania ich w okładzinach była funkcja ochronna, a także często estetyzująca. Ta ostatnia szczególnie w oprawach luksusowych, w których całe powierzchnie okładek ozdabiano blachami z metali szlachetnych, ale także w oprawach skromniejszych.
Rodzaje okuć
- guzy
- listwy
- łańcuchy i ich elementy
- okucia centralne
- okucia narożnikowe
- stópki
- tabliczki tytułowe
- zapięcia
Zarys historii
Duże, ciężkie i co istotne bardzo kosztowne obleczone w drogą skórę księgi wymagały zabezpieczenia. Historia okuć sięga pierwszych kodeksów koptyjskich – wtedy aby utrzymać kodeks w pozycji zamkniętej, stosowano skórzane paski do owijania woluminów, które zawiązywano po przeciągnięciu przez otwór, lub otwory w górnej okładzinie. Pozostaje jednak faktem, że występowały głównie w Europie i są charakterystyczne dla tego kręgu kulturowego oraz dla terenów objętych wpływem kultury bizantyńskiej. Na ukształtowanie się okuć wpływ miała głównie ich funkcja ochronna, ale także istniejąca od momentu powstania książki tendencja do jej zdobienia. Wydaje się wysoce prawdopodobne, że wykształciły się one, z pokrywających całą powierzchnię opraw klejnotowych, blach i plakiet. W miarę ustępowania, głównie ze względów wysokich nakładów finansowych, tego rodzaju dekoracji opraw, na plan pierwszy wysuwał się problem zabezpieczenia księgi przed uszkodzeniami mechanicznymi. Każdy jej upadek, ścieranie powierzchni przy przesuwaniu, czy po prostu zwykłym użytkowaniu groziło powstaniem ubytku, zniszczeniem dekoracji, zabrudzeniem. To właśnie stało się powodem wprowadzenia okuć. Narożniki opraw zaopatrywano w ochronne metalowe okucia, czasem umieszczano na środku wmontowane w ozdobne plakiety guzy, które niewątpliwie pełniły funkcję ozdobną ale przede wszystkim chroniły oprawę przed zarysowywaniem się i ścieraniem jej powierzchni. Okucia narożników stosowano w oprawach średniowiecznych, ale także bardzo często i w bardzo różnej formie w XVI w. i XVII w. Sporadycznie spotyka się je jeszcze na pocz. XVIII w., ale głównie przy księgach kościelnych o dużych rozmiarach. Inne rodzaje okuć, jak łańcuchy i ich elementy, listwy wzmacniające i zabezpieczające, stopki pełniły wyłącznie funkcję ochronną i stricte użytkową. Zapięcia miały funkcję głównie ochronną, ich zadaniem było uniemożliwianie otwierania się kodeksów i nie dopuszczania w ten sposób do wnikania do wnętrza zanieczyszczeń i powstawania deformacji. Miało to istotne znaczenie w przypadku bloków pergaminowych. Zapięcia utraciły swoje znaczenie, gdy doszło do upowszechnienia się papieru.
Technika wykonania
W przypadku elementów metalowych były one głównie odlewane ze stopów mosiądzu ale także sporadycznie srebra i złota. Do zdobienia stosowano głównie techniki grawerowania, ażurowania lub cyzelowania. Płaskim formom nadawano relief, stylizowano w formy wypukłe, u których podstawy umieszczano najczęściej guz. Ażury wypełniano poprzez umieszczenie pod nimi ozdobnych tkanin, papierów, pergaminów (il. 1,2).
Charakterystyczne zniszczenia
Funkcja ochronna była przez okucia spełniana niezależnie od tego, z jakich materiałów były one wykonane. Jednak z biegiem czasu niektóre z nich utraciły swoją pierwotną funkcję, co związane było przede wszystkim ze zmiana sposobu przechowywania kodeksów. W związku z tym często pozbywano się tych elementów. Innym charakterystycznym zniszczeniem jest powstawanie produktów korozji i patyny, które powodowały zniszczenia zarówno opraw, jak i w blokach książek.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Guzy
Listwy
Łańcuch
Tabliczki tytułowe
Okucia centralne
Okucia narożnikowe
Zapięcia kodeksów
Stópki
Grafika
il. 1. Pod ażurowe okucie narożnikowe podłożono papier dekoracyjne, Antyfonarz bernardyński, XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego św. Dominika w Świętej Annie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 2. Pod okucia narożnikowe i centralne podłożono malowany na żółto i czerwono pergamin (na tylnej okładzinie kolory zastosowano odwrotnie), Antyfonarz Benedyktyński, właść. Mniszki Benedyktynki w Żarnowcu (fot. G. Nehring)
Przypisy
- Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010.
- Banasiak M.,Okucia zabytkowych kodeksów – historia, systematyka, terminologia, zagadnienia konserwatorskie, praca magisterska [promotor: dr hab. M. Pronobis-Gajdzis, prof. UMK, Toruń, UMK 2020, wydruk komputerowy.
- Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis, s. 23-25.
- Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 424 - 429.
- Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971, szp. 1672.
- Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139), s. 208-211.
- Macchi F., Macchi L., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002, s. 51, 339.
- Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding*. New York 2017, s. 81-82, 131-132, 167-168, 251-271.
Autor: M.P.B.
