Listwy
Spis treści
Listwy
(ang. edge strips; niem. Beschlagstangen, Beschlagrinnen)
Elementy okuciowe kodeksów. Listwy powstały w celu stabilizowania okładzinówek drewnianych, zabezpieczenia obleczenia przed uszkodzeniami mechanicznymi, a także w celu dekoracyjnym. Mocowano je w różnych miejscach okładek. Spotykane na kodeksach do XVI wieku i ponownie od XVIII w. W okresie średniowiecza wykonywano je z brązu, mosiądzu, stopów żelaza. Później stosowano je w oprawach bibliofilskich i oprócz wymienionych materiałów stosowano także metale szlachetne, kamienie szlachetne, kość słoniową i emalie.
Rodzaje listew okuciowych
Listwy płaskie
Listwy płaskie posiadają obustronnie gładką powierzchnię, w przekroju przypominają płaską taśmę.
- okładkowe - mocowane do powierzchni okładek - listwy zazwyczaj dużych wymiarów. Stosowane do XIV wieku. (il. 1, 2)
- kantowe - mocowane do powierzchni kantów grubych drewnianych okładzin. (il. 3)
- grzbietowo-krawędziowe - mocowane do górnej i dolnej krawędzi grzbietu oprawy kodeksu. Wykonywane były głównie z mosiądzu i srebra.(il. 4)
- kątowniki okładkowe - mocowane na krawędziach okładzin i kantach. Montowane zazwyczaj na górnej i dolnej krawędzi okładki.(il. 5)
- kątowniki grzbietowe - mocowane do górnej i dolnej krawędzi grzbietu oprawy kodeksu, przy czym częściowo przykrywały górną i dolną krawędź bloku kodeksu; bardzo rzadko stosowane w szczególnej konstrukcji oprawach bibliofilskich. Kątowniki grzbietowe zwykle wykonywano ze srebra. (il. 6)
- stabilizatory - mocowane do powierzchni okładek, stosowane zazwyczaj do kodeksów wielkoformatowych. Ich główną funkcją było stabilizowanie desek okładzinowych, co miało je uchronić przed pękaniem i deformacją. Miało to istotne znaczenie w przypadku, gdy deska okładzinowa nie była wykonana z jednego kawałka drewna. Najczęściej były wykonywane ze stopów żelaza. Stabilizatory są spotykane dość rzadko, stosowane były do XVI wieku (il. 7). Ze względu na spełniane funkcje wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje stabilizatorów, które mogą przybierać różne formy:
- Wyłącznie stabilizacja okładzin (il. 7)
- Połączenie stabilizacji okładzin i ochrony górnej i dolnej krawędzi okładki (il. 8)
- Połączenie stabilizacji okładzin i zamknięcia kodeksu (il. 9)
Listwy reliefowe
Listwy reliefowe to wypukłe, reliefowe płytki, mocowane na całej powierzchni okładek lub wyłącznie w obszarze krawędzi. Wykonywano je ze stopów miedzi, żelaza i kości słoniowej. Ponieważ osłaniał duże powierzchnie opraw, ich funkcja ozdobna była równie ważna jak ochronna, dlatego zazwyczaj były obficie dekorowane. Stosowano je od X w.
Listwy rynnowe
Listwy rynnowe to półokrągłe listwy w środku puste lub w pełni odlane formą przypominające rynny (il. 7). Pełniły dodatkową funkcję ochronną w obiektach wielkoformatowych. Wykonywano je zazwyczaj z mosiądzu i żelaza. Rzadko spotykane, zidentyfikowano je na kodeksach erfurckich i norymberskich z XV - 1 poł. XVI w. (il. 10)
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Guzy
Okucia
Grafika
il. 1. Listwy płaskie okładkowe. (Adler G., 2010, s. 45)
il. 2. Listwy płaskie okładkowe. Adler G., 2010, s. 45)
il. 3. Listwy płaskie kantowe. (Adler G., 2010, s. 45)
il. 4. Listwa płaska grzbietowo-krawędziowa. (Adler G., 2010, s. 46)
il. 5. Kątownik okładkowy. (Adler G., 2010, s. 46)
il. 6. Kątownik grzbietowy. (Adler G., 2010, s. 46)
il. 7. Stabilizatory okładzin, stary druk XVI w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 8. Stabilizatory okładzin i ochrona krawędzi okładek. (Adler G., 2010, s. 47)
il. 9. Przykłady połączeń stabilizatorów okładzin i zamknięcia kodeksu. (Adler G., 2010, s. 48)
il. 10. Listwy rynnowe. (Adler G., 2010, s. 47)
Przypisy
- Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010, s. 45-48.
- Banasiak M.,Okucia zabytkowych kodeksów – historia, systematyka, terminologia, zagadnienia konserwatorskie, praca magisterska [promotor: dr hab. M. Pronobis-Gajdzis, prof. UMK, Toruń, wydruk komputerowy UMK 2020, s. 35-37.
- Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa],maszynopis Toruń UMK, 1999, s.35.
- Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429
Autor: M.P.B.
