Guzy
Spis treści
Guzy
(ang. bosses, fr. boulons, bouillons, ombilics, cabochons, clous, niem. Buckel, Beschlag, wł. borchia)
Guzy to elementy okuciowe kodeksów składające się z główki i trzpienia. Występują na oprawach kodeksów samodzielnie (il. 1, 1-5) lub wspólnie z okuciami narożników i centralnymi, przy czym mogą być z nimi nie integralne (i. 1, 6-10) lub w pełni integralne (będące jednym elementem) (il. 1, 11-15). Guzy pełnią funkcję głównie ochronną, zabezpieczając powierzchnię obleczenia przed ścieraniem się. Guzy metalowe w różnych formach (il.2), ale także drewniane (il. 3) i kościane (il. 4) nie zdobione stosowano na oprawach kodeksów średniowiecznych, zwykle po pięć na jednej okładzinie (cztery w narożnikach i jeden centralny). Zdarzało się, że montowano guzy wyłącznie w tylnej okładzinie. W okresie renesansu guzy najczęściej stanowiły jeden element okuciowy z narożnikami i okuciem centralnym. Przybierały rozmaite kształty, były ozdobnie grawerowane, cyzelowane, zdobione ażurem (il. 5). Wówczas oprócz funkcji ochronnej pełniły także funkcję ozdobną. Najstarsze guzy zidentyfikowano na oprawach z końca XII wieku, były odlewane z mosiądzu lub stopów żelaza i miały najczęściej półkolisty lub stożkowy kształt. W późniejszym czasie rozwinęły się inne formy. Od XV wieku guzy coraz częściej były elementem integralnym z okuciami narożnikowymi i centralnymi. Z biegiem czasu funkcję guzów narożnikowych spełniały wyłącznie okucia narożnikowe, a na środku okładki montowano wyłącznie guz centralny. Ze względu na formę wyróżnia się kilka zasadniczych rodzajów guzów metalowych, przy czym ze względu na technikę wykonania można wyróżnić dwa typy guzów:
- z trzpieniem odlanym razem z główką guza (jeden element)(il. 6)
- z trzpieniem umocowanym w główce po odlaniu (przylutowany) lub w trakcie montażu przybity wraz z główką do okładziny (dwa elementy)(il. 7).
Rodzaje guzów metalowych
- Guz półkolisty (stożkowy, niem. Halbkugelbuckel, Kegelformbuckel) - forma półkulista lub stożkowa. Trzpień mógł być odlany wraz z główką lub przybity wraz z nią do okładziny. Odlewane ze stali, brązu lub mosiądzu. Ich powierzchnia zwykle była niedekorowana. Występują na oprawach kodeksów od poł. XII w. - XVI w.(il. 6, 7)
- Guz płytkowy, niem. Plattenformbuckel) - forma płaska przypominająca dysk z lekko podniesioną krawędzią, zazwyczaj odlewane z brązu lub mosiądzu. Po odlaniu powierzchnię obrabiano w tokarce. Gwóźdź mocujący jest również odlewany. Powierzchnia ich jest niedekorowana lub mają dekorację skromna w postaci koncentrycznych pierścieni. Występują głównie na oprawach kodeksów niemieckich z XV i XVI wieku. (il. 8)
- Guz kolisty (niem. Kugelformbuckel) - forma kolista, trzpień mocujący odlewany razem z główką. Stosunkowo rzadko stosowane. W kilku znanych przykładach zostały zamontowane wyłącznie w tylnej okładzinie, na przedniej zwykle spotykane w innej formie. Wykonywane były zazwyczaj z mosiądzu lub kości. Spotykane na kodeksach z początku XVI wieku.(il. 9)
- Guz kapeluszowy (talerzykowy, niem. Hutformbuckel) - forma przypomina odwrócony talerz lub kapelusz z szerokim rondem. Odlewane wspólnie z trzpieniem. Preferowanym materiałem do tego rodzaju guzów był mosiądz. Guzy te spotykane są na kodeksach z okresu XV-XVI wiek. (il. 10)
- Guz pąkowy (niem. Knospenfrmbuckel) - forma przypomina pączki kwiatowe (proste lub skręcone). Trzpień mocujący w tym typie guzów był przylutowany lub przybity wraz główką do oprawy. Były one wykonywane głównie z mosiądzu. Zidentyfikowano je na kodeksach z Lubeki z XV wieku. (il. 11, 12)
Charakterystyczne zniszczenia
Guzy spełniały funkcję ochronną niezależnie od tego, z jakich materiałów były one wykonane. Jednak z biegiem czasu niektóre z nich utraciły swoją pierwotną funkcję, co wiązało się przede wszystkim ze zmianą sposobu przechowywania kodeksów. W związku z tym często pozbywano się tych elementów (il. 13, 14). Innym charakterystycznym zniszczeniem jest powstawanie produktów korozji i patyny, które powodowały zniszczenia zarówno opraw, jak i w blokach książek. Dochodziło do powstania intensywnych zmian barwnych, osłabienia właściwości strukturalnych materiałów i w konsekwencji powstawania ubytków (il. 15).
Zobacz też
Grafika
il. 1. Przykłady gotyckich metalowych guzów i okuć narożnikowych i centralnych. (Szirmai J.A., 2017, s. 264)
il. 2. Kodeks z metalowymi guzami, ołtarz Wita Stwosza, Kraków. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 3. Kodeks z drewnianymi guzami, rękopis XV w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 4. Kodeks z kościanymi guzami, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
Kodeks z mosiężnymi guzami, Śląsk (prawdopodobnie Legnica), XV w., Biblioteka Narodowa w Warszawie, (fot. wg: www.polona.pl)
il. 5. Okucie narożnikowe integralne z guzem, Antyfonarz bernardyński, XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego św. Dominika w Świętej Annie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 6. Guz półkolisty jednoelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 38)
il. 7. Guz półkolisty dwuelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 38)
il. 8. Guz płytkowy jednoelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)
il. 9. Guz kolisty jedno- i dwuelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)
il. 10. Guz kapeluszowy jedno- i dwuelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)
il. 11. Guz pąkowy z prostymi płatkami dwuelementowy (trzpień przylutowany z prostymi płatkami. (rys. G. Adler, 2010, s. 40)
il. 12. Guz pąkowy ze skręconymi płatkami dwuelementowy (trzpień przybity wraz z główką do oprawy). (rys. G. Adler, 2010, s. 40)
- Błąd przy generowaniu miniatury Plik z wymiarami większymi niż 12,5 MP
il. 13. Usunięte z oprawy guzy metalowe, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 14. Usunięte z oprawy guzy kościane, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 15. Produkty korozji od stalowych trzpieni guzów na wewnętrznej stronie okładziny, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
Przypisy
- Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010, s. 10, 38-40.
- Banasiak M.,Okucia zabytkowych kodeksów – historia, systematyka, terminologia, zagadnienia konserwatorskie, praca magisterska [promotor: dr hab. M. Pronobis-Gajdzis, prof. UMK, Toruń, UMK 2020, wydruk komputerowy, s. 25-28.
- Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429.
- Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139), s. 209-213.
- Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002, s. 51.
- Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 2017, s. 82.
Autor: M.P.B.
