Łańcuch

Łańcuch

(catenata, katenat) (ang. chain, fr. enchain, niem. Ketten, wł. catena, fr. chaîne)

Rodzaj okucia występujący na tzw. księgach łańcuchowych (łac. libri catenati) (il. 1).

Element pełniący wyłącznie funkcję ochrony kodeksu przed kradzieżą. Najczęściej łańcuchy były montowane pośrodku górnej krawędzi tylnej okładki, rzadziej przy dolnej krawędzi lub w innych miejscach. Łańcuchy wykonywano ze stopów żelaza, dołączano je do kodeksów od XIII do XVII wieku.

Elementy łańcucha

• Zacisk mocujący łańcuch do okładki (il. 2, a-h). Wyróżnia się trzy zasadnicze rodzaje oczek:
  • Oczko utworzone z zagiętego w kształt litery "U" pręta lub blaszki. Pierwsze ogniowo łańcucha łączy się z oczkiem. (il. 2, a,c,d,i)
  • Oczko utworzone z zagiętej w kształt litery "U", w której na kancie wywiercony jest otwór, w którym umocowany jest sworzeń (ang. swivel, niem. Zwischenglied). Pierwsze ogniwo łańcucha łączy się ze sworzniem. (il. 2, b,e)
  • Oczko utworzone z zagiętej w kształt litery "U", do której przylutowane jest półogniwo. Pierwsze ogniwo łańcucha łączy się z półogniwem. (il. 2, h)
• Ogniwa łańcucha. Oczka łańcucha mogą być okrągłe, owalne lub 8-kątne.
• Pierścień mocujący. W pierścień wkładano pręt znajdujący się przy półce na książki, montowany na bocznych ściankach pulpitów. (il. 3).

Stosowano również łańcuch do książek przenośnych, który składał się z dwóch oczek przy krawędziach lub powierzchniach okładzin (il. 4), które są połączone ze wspólnym łańcuchem. Taki system zabezpieczania kodeksów miał zastosowanie głównie w Holandii i Fryzji do XVI wieku, ale sporadycznie także później (il. 5).

W późniejszych wiekach łańcuchy przeważnie usuwano, gdyż utrudniały przechowywanie i korzystanie ze zbiorów bibliotecznych.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Łańcuchowe oprawy
Okucia

Grafika

• 

  il. 1. Przykład księgi łańcuchowej, kopia rękopisu XIV w., Biblioteka PAN w Kórniku (wyk. i fot. M. Pronobis-Gajdzis)

• 

  il. 2. Elementy łańcucha. (Szirmai J.A., 2017, s. 268)

• 

  il. 3. Sposób mocowania łańcucha do pręta pulpitowego. Przykłady form pierścieni mocujących. (Adler G., 2010, s.52)

• 

  il. 4. Przykład montażu łańcucha w księdze przenośnej. (Adler G., 2010, s. 52)

• 

  il. 5. Przykład specyficznego montażu oczka łańcucha do kodeksu, Antyfonarz rękopis, pocz. XVII w., właść. Mniszki benedyktynki, Żarnowiec. (fot. G. Nehring)

Przypisy

1. Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010, s. 46, 51-52.
2. Banasiak M.,Okucia zabytkowych kodeksów – historia, systematyka, terminologia, zagadnienia konserwatorskie, praca magisterska [promotor: dr hab. M. Pronobis-Gajdzis, prof. UMK, Toruń, UMK 2020, wydruk komputerowy, s. 38-40.
3. Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429
4. Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139), s. 209.
5. Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002, s. 73.
6. Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding. London -New York 1999, s. 267

---

Autor: M.P.B.