Portret: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 18:52, 4 lip 2021

Portret

W sztukach plastycznych: przedstawienie realnego wyglądu konkretnej osoby. Wyodrębnia się kilka ujęć p-owych: wizerunek samej głowy, popiersie, półpostać, i ujęcie całopostaciowe (en pied), w których twarz modela może być skierowana na wprost (en face), w tzw. trzech czwartych (en trois quarts, czyli w lekkim skierowaniu głowy lub całego ciała w bok), bądź profilowo. W dekoracji opraw średniowiecznych praktycznie nieznany. Jedynie na niektórych złotniczych oprawach ksiąg liturgicznych pojawiały się wyobrażenia ich fundatorów (bez cech portretu sensu stricto). Wraz z prądem humanistycznym doszło do upowszechnienia p., tak na oprawach skórzanych, jak i z innych materiałów. W 4 ćw. XV w. pojawiły się pierwsze antykizujące p-y o formie medalierskiej (np. kolorowany medalion z p. all’antica na oprawie księgi Macieja Korwina, korwinowskie oprawy). Na przełomie XV-XVI w., a zwłaszcza w l. 20. XVI w., nastała w Italii moda na antykizujące p. autorów oprawionych dzieł, wyciskane pośrodku okładzin, często jako imitacje medali (kameowe oprawy). W podobnym czasie popularność we Włoszech zyskały quasi-medalierskie, nierzadko złocone, p. Juliusza Cezara, oraz innych słynnych postaci z historii lub współczesności (np. papież Paweł III), eksponowane w centrum okładzin. Pod wpływem włoskim, w l. 20-30 XVI w. moda na złocone wyciski tłoków o formie medali pojawiła się na płn. od Alp. Do najwcześniejszych naśladownictw takich kompozycji należą „medale” z Juliuszem Cezarem na oprawach krakowskich (m.in. z warsztatu Jerzego Moellera). Popularność w XVI w. zyskały też okrągłe lub owalne medaliony z p. władców, pełniące funkcję superekslibrisu (np. oprawy z księgozbioru Augusta Saskiego oraz Ott-Heinricha), lub manifestacji poddaństwa introligatora i jego klienta (np. p. cesarza Karola V, króla Zygmunta Augusta). Szczególnie okazałe są odlewane w srebrze i złocone bądź malowane p. Albrechta Pruskiego i jego żony Anny Marii na oprawach Srebrnej Biblioteki. Od l. 20. XVI w. na oprawach z kręgu luterańskiego pojawiały się półpostaciowe lub popiersiowe p-y elektorów i ich małżonek, zazwyczaj ujęte w architektoniczne obramienie. Mimo prostokątnego kształtu plakiety, dzieła te wyciskano z drewnianych klocków (tłoków). Od ok. poł. XVI w. szerokiemu rozpowszechnieniu w introligatorstwie państw luterańskich uległy prostokątne, zazwyczaj mosiężne, plakiety z portretami reformatorów kościoła (głównie Luter i Melanchton), wyciskane najczęściej na oprawach w wittenberskim stylu. Niezliczonych przykładów p. w różnorakich ujęciach dostarczają radełka z XVI-pocz. XVII w. Obok „galerii” imaginacyjnych wizerunków all’antica, najczęściej rozdzielonych renesansowymi ornamentami, ukazywano na nich pisarzy i cesarzy antycznego Rzymu, współczesnych władców oraz papieży. Ich popiersia umieszczano w owalnych medalionach i tondach (nierzadko o medalierskich lub numizmatycznych formach), półpostacie najczęściej wkomponowywano w →okna z parapetem, zaś najrzadsze p-y pełnopostaciowe – w arkady. Charakterystyczną grupę p. członków rodziny królewskiej Jagiellonów, a w 4 ćw. XVI w. też kolejnych władców elekcyjnych, reprezentują radełka jagiellońskie. W XVII-XVIII w. znaczenie p. w dekoracji introligatorskiej wyraźnie zmalało. Wciąż jednak pojawiały się na dedykacyjnych oprawach, przyjmując niekiedy okazałe formy, z obficie użytymi złoceniami, a nawet haftem i dekoracją malarską. Najczęściej wkomponowywano je w owalne medaliony, zazwyczaj otoczone bogatymi ornamentami lub herbami i insygniami władzy. Na rzemieślniczych oprawach z XIX w. p-y odnoszą się do treści lub epoki chronionego dzieła (np. p-y Kazimierza Wielkiego na wtórnych oprawach kodeksów średniowiecznych ze zbiorów Tarnowskich w Dzikowie, p-y literatów na oprawach albumów okolicznościowych). Do umasowienia p. jako dekoracji doszło w 2 poł. XIX-XX w. na oprawach produkowanych przemysłowo. Współcześnie p. pojawia się bardzo rzadko na oprawach woluminów o uroczystym charakterze.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
All'antica wizerunki
Kameowe oprawy
Korwinowskie oprawy
Popiersie
Radełka jagiellońskie
Srebrna Biblioteka
Wittenberski styl
Złotnicze oprawy

Grafika

• 

  Portret medalionowy papieża Sykstusa III na oprawie rzymskiej, ok. 1475-80, fot. wg: Macchi F. i L. 2007

• 

  Portret medalionowy Jacopo Sanazzaro na oprawie druku jego autorstwa, Neapol, pocz. XVI w., fot. wg: Macchi F. i L. 2007

• 

  Portret elektora Jana Fryderyka I Wspaniałomyślnego na oprawie renesansowej, Wittenberga, po 1532, fot. wg: von Rabenau 1994

• 

  Portret medalionowy Albrechta Pruskiego na oprawie ze Srebrnej Biblioteki w Królewcu, po poł. XVI w., fot. wg Tondel, Wagner 2019

• 

  Portret medalionowy Augusta Saskiego na oprawie z jego księgozbioru, Jakob Krause, Drezno, ok. 1570, fot. wg: von Rabenau 1994

• 

  Portret medalionowy Zygmunta Augusta na oprawie krakowskiej z ok. 1570 r.

• 

  Portret medalionowy Cycerona w obrębie dekoracji radełkowej na oprawie Melchiora Neringa, ok. 1560

• 

  Portret półpostaciowy Izabeli Jagiellonki w prześwicie okna z parapetem w dekoracji tzw. radełka jagiellońskiego, Kraków 1537

• 

  Portret Marcina Lutra wyciśnięty z metalowej plakiety na oprawie w typie witenberskim, Królewiec, lata 70. XVI w.

• 

  Portret Filipa Melanchtona wyciśnięty z metalowej plakiety na oprawie w typie wittenberskim, Niemcy, kon. XVI w.

• 

  Portrety pary cesarskiej Leopolda I i Eleonory Magdaleny na austriackiej oprawie barokowej, 1685, fot. wg: Mazal 1990

• 

  Portret kurfursta Fryderyka Wilhelma w otoczeniu 26 herbów na oprawie dedykacyjnej, Berlin, 1686, fot. wg: Sonnenburg 1986

• 

  Portret Kazimierza Wielkiego wg obrazu M. Bacciarellego na oprawie Kroniki W. Kadłubka, XIX w., BN, Warszawa, fot. wg: Paulinek 2008

• 

  Portret królowej Jadwigi wg Jana Matejki na oprawie wydawniczej Dzieje Polski ilustrowane, ok. 1900, fot. wg: Łysiak 2004, t. 2

• 

  Portret medalionowy Jadwigi Łuszczewskiej "Deotymy" na oprawie albumu jubileuszowego, Warszawa 1897, fot. wg: Paś 2017

Przypisy

1. Schmidt, Schunke 1937, s…;
2. Geldner 1958 II, s. …;
3. Indestege 1961, s. 309-318;
4. Goldschmidt 1967, t. 2, tabl. XXI, XL, LXXXIV i in.;
5. Jarosławiecka-Gąsiorowska 1970, s. 315-338;
6. Hobson 1989, s. 91-126;
7. Mazal 1990, il. 191, 217, 227;
8. Kozakiewicz 1996, s. 325-327;
9. Łysiak 2004, t. 2, s. 17-18, 73-74, 180-181 i in.;
10. Wagner 2006, nr kat. 50;
11. Macchi F. i L. 2007, tabl. 36, 40;
12. Paulinek 2008, il. 26, 28;
13. Wagner 2012 II, s. 83-111;
14. Widacka 2014, s. 5-14;
15. Muraszko 2015, s. 195-202;
16. Paś 2017, il. 6, tabl. XII;
17. Wagner, Madajewska, Mazerska 2018, tabl. 17, 19, 21 i in.;
18. Voit 2020, nr kat. 18-19, 35, 44 i in.

Autor: A.W.