Jeleń: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 19:26, 30 gru 2020

Jeleń

(fr. cerf)

Jeden z najpopularniejszych motywów w średniowiecznym zdobnictwie introligatorskim, związany z symboliką chrystologiczną oraz ówczesną kulturą łowiecką. Na oprawach romańskich z poł. XII – XIII w. zmultiplikowane wizerunki biegnącego j., wyciskane najczęściej z kwadratowych tłoków, tworzą pasy ornamentalne wokół zwierciadła; motyw j. pojawiał się też w dekoracji złotniczych opraw (np. rękopisu z klasztoru św. Mikołaja w Oignies, ok. 1230, Muzeum Arcybiskupie w Namur). Bujny rozkwit ikonografii j. nastąpił u schyłku XIV w. i trwał przez cały XV w. Okazałe przedstawienia j. oraz łowów na j. znajdują się w zwierciadłach niektórych nacinanych opraw z kręgu niemieckiego. Na tłokach opraw gotyckich j. ukazywano wedle kilku schematów: ujęty z boku, z okazałym porożem, jako stojący lub biegnący (rzadko – jako leżący), na tle neutralnym, z zaznaczoną roślinnością, bądź w ogrodzie z opłotkami; ewenementem jest prostokątny tłok z zasobu gdańskiego Mistrza Rozet (kon. XV w.) ze sceną jelenia osaczanego przez zwierzęta symbolizujące złe moce; najczęstsze jednak są proste wizerunki w polu kwadratowym i okrągłym. Pod koniec XV w. i na pocz. XVI w. chętnie ukazywany w radełkowych przedstawieniach arbor vitae, zazwyczaj wraz z łanią i innymi zwierzętami gonionymi przez psa (np. liczne oprawy krakowskie); w innych radełkach stanowił element bardziej rozbudowanych łowieckich motywów i scen; widnieje też na grupie niderlandzkich plakiet późnogotyckich, wkomponowany z innymi realnymi i fantastycznymi zwierzętami w wić roślinną. Wizerunki j., zazwyczaj w konwencji naśladującej te z tłoków, wybijano ze sztanc i rytowano na mosiężnych zapięciach gotyckich. Na oprawach nowożytnych motyw j. ustąpił nowym przedstawieniom; jego nieliczne wizerunki znajdują się m.in. na radełkach ze scenami łowieckimi, na obcięciach kart (np. jedna z opraw Jakoba Krausego, Niemcy, 1571) oraz w kompozycjach heraldycznych superekslibrisów. Motyw j. widnieje też niekiedy na oprawach historyzujących XIX-XX w.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Arbor vitae
Fantastyczne motywy
Łowieckie motywy
Nacinane oprawy
Złotnicze oprawy
Zoomorficzne motywy

Grafika

• 

  Przykłady tłoków z motywem jelenia na oprawach gotyckich, XV w., repr. wg: Schwenke , Schunke 1979, tabl. 141

• 

  Motyw jelenia na wycisku tłoka gotyckiego, XV w.

• 

  Wizerunki jeleni (łani i byka) na oprawie nacinanej, Niemcy, XV w., repr. wg: Schmidt-Künsemüller 1985

• 

  Scena łowów na jelenia w dekoracji zwierciadła na oprawie nacinanej, Niemcy, XV w., repr. wg: Schmidt-Künsemüller 1985

• 

  Motyw jelenia (byka) na gotyckim zapięciu mosiężnym, 2 poł. XV w.

• 

  Motyw jelenia (łani) na gotyckim zapięciu mosiężnym, 2 poł. XV w.

• 

  Motyw jelenia w scenie łowów na radełku gotyckim, ok. 1500 r.

• 

  Wizerunki jeleni (łani i byka) na plakiecie niderlandzkiej z 1 poł. XVI w.

• 

  Motyw jelenia jako godła i klejnotu herbowego na superekslibrisie, XVI w.

• 

  Motyw jelenia jako cyzelowanej dekoracji na brzegu (obcięciu) bloku książki, XVI w., repr. wg von Rabenau 1994

Przypisy

1. Schwenke, Schunke 1979, tabl. 139-142;
2. Carvin 1988, nr kat./il. A.15, C.26, C.71 i in.;
3. Karp-Jacottet, von Rabenau 2000, s. 17-18;
4. Adler 2010, s. 66, 78, il. 3/25, 4/26d;
5. Wagner 2013, s. 144-155.

Autor: A.W.