Koptyjskie oprawy
Spis treści
Koptyjskie oprawy
(ang. coptic bindings)
Oprawy ksiąg powstałych w okresie późnoantycznym i wczesnośredniowiecznym w kręgu egipskich chrześcijan (Koptów). Należą do nich najwcześniejsze znane oprawy kodeksów (papirusowe kodeksy z Nag Hammadi z IV w.), zarówno jednoskładkowe, zszywane z okładką przez grzbiet, jaki i wieloskładkowe, zszywane ściegiem łańcuszkowym. Oprawy odkryte podczas wykopalisk, przede wszystkim w rejonie klasztoru św. Michała w Fajum (VII-IX w.) oraz Nag Hammadi, unaoczniają stosowanie charakterystycznych formuł materiałowo-technicznych i dekoracyjnych. Okładziny wykonywano z wielu warstw papirusu, a nawet źdźbeł traw, dla wzmocnienia niekiedy obkładanych płótnem, zaś od strony wewnętrznej – skrawkami lub większymi płatami skóry. Zewnętrzną część oblekano najczęściej ciemną (brązową, czerwoną) skórą, którą – ze względu na delikatność materii okładzin – uprzednio dekorowano. Karty przycinano po szyciu, co skutkowało ich mniejszą szerokością pośrodku grubości bloku (w związku z tym przypuszcza się, że tekst zapisywano na nich dopiero po oprawieniu woluminu). Niektóre oprawy zaopatrywano w klapę, z której wychodził długi rzemień służący parokrotnemu obwiązaniu woluminu. Jego zamknięciu służyły też kołeczki (drewniane lub kościane) oraz pętelki mocowane na krawędziach okładzin.
Specyfiką koptyjskiego zdobnictwa opraw jest powszechne stosowanie dekoracji ażurowej wycinanej w skórze, spod której przeziera spodnia warstwa skóry lub pergaminu o kontrastującej barwie. Ponadto stosowano technikę regularnych nacięć skóry obleczenia, przez które przeciągano paski jasnego pergaminu lub złoconej skóry. Do ukazywania linii często posługiwano się techniką nacinania lica skóry, niemniej używano też strychulców i małych tłoków do ślepych wycisków; najkunsztowniejsze oprawy pokrywają złocenia, niekiedy stosowano również technikę malarską. Kompozycje dekoracji okładzin oparte są niemal wyłącznie na ornamentach. Centralnym motywem najczęściej jest krzyż koptyjski (nacinany na licu, ażurowo wycinany w skórze, ślepo wyciskany lub malowany, niekiedy z ramionami dodatkowo ozdobionymi imitacjami kamieni szlachetnych tłoczonymi w skórze), wkomponowany w różnorakie wzory jak przecinające się kwadraty wpisane w okrąg, przecinające się łuki czy zgeometryzowane układy wstęg. Chętnie ukazywano też ślepo wyciskany lub nacinany rombowy wzór, którym zapełniano zwierciadło. Pola rombów zdobiono perełkowaniami lub większymi motywami o jasnej barwie podłoża przezierającego w ażurowych otworach. Ponadto wzdłuż linii podziałów kompozycyjnych wyciskano z małych tłoków zmultiplikowane motywy, jak gwiazdki, rozetki czy pierścienie. Drogą komplikowania wzoru rombowego w zwierciadle wypracowano różne ornamenty z przecinających się wstęg, które tworzą wieloboczne figury geometryczne. Linie wstęg wykonywano techniką nacinania i ślepego tłoczenia, dodatkowo podkreślanego rzędami wycisków drobnych tłoków. Pochodną kompozycji z krzyżem w figurach geometrycznych są dzieła, w których zwierciadła zdobią pokaźne wieloboki tworzące formy gwiaździste, jak również przecinające się półkola wpisane w okrąg. Wyjątkowym przypadkiem jest majuskułowy napis „ΠΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ ΜΙΧΑ” („Archanioł Michał”) wycięty w skórze i nałożony na złocone tło obleczenia, którego pas przyklejono do wewnętrznej strony okładziny jednego z kodeksów z Fajum.
Technika wykonania oraz formy dekoracji opraw koptyjskich wywarły ogromny wpływ na formę →islamskich opraw na terenie Egiptu i w innych rejonach płn. Afryki. W odniesieniu do charakterystycznych kompozycji geometrycznych na okładzinach wpływ ten sięgnął aż do Półwyspu Iberyjskiego, gdzie w XIII-pocz. XVI w. islamscy i żydowscy rzemieślnicy tworzyli oprawy mudéjar. Z tradycji koptyjskiej korzysta się również współcześnie: tzw. „oprawy koptyjskie”, albo „oprawy z szyciem koptyjskim”, stosowane np. w notatnikach i książkach artystycznych, są najczęściej bezklejowe z otwartym grzbietem, zszyte ściegiem łańcuszkowym oraz z przyszytymi tą samą nicią okładkami. Tak wykonany wolumin można otwierać na 360°.
Do dziś zachowało się ponad 120 kompletnych, lub niemal kompletnych, opraw koptyjskich z VII-IX w., do których należy dodać ponad trzykrotnie większą liczbę fragmentów opraw. Ich największy zbiór – z klasztoru w Fajum – znajduje się w Pierpont Morgan Library w Nowym Jorku.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Ażurowa dekoracja
Bezklejowe oprawy
Mudéjar oprawy
Nacinane oprawy
Rombowy wzór
Szycie ściegiem łańcuszkowym
Grafika
Oprawa koptyjska, Egipt - Fajum, VII-VIII w., Pierpont Morgan Library, Nowy Jork, fot. wg: www.themorgan.org
Fragment oprawy koptyjskiej, Egipt, IX w., Pierpont Morgan Library, Nowy Jork, fot. wg: www.themorgan.org
Fragment deski okładziny oprawy koptyjskiej, Egipt, IX-X w., Pierpont Morgan Library, Nowy Jork, fot. wg: www.themorgan.org
Fragment oprawy koptyjskiej, Egipt, IX-X w., Pierpont Morgan Library, Nowy Jork, fot. wg: www.themorgan.org
Współczesna oprawa koptyjska / oprawa z szyciem koptyjskim
Przypisy
- Petersen Theodore C., Early Islamic Bookbindings and Their Coptic Relations, „Ars Orientalis”, I, 1954, s. 41-64.
- Encyklopedia wiedzy o książce, red. Aleksander Birkenmajer i in., Wrocław-Warszawa-Kraków 1971., szp. 1702-1703;
- Needham Paul, Twelve Centuries of Bookbindings, 400-1600, New York 1979, s. 13-16;
- Szirmai János Alexander, The archeology of medieval bookbinding, London – New York, s. 9-13;
- Miller Julia, Puzzle Me This: Early binding fragments in the Papyrology Collection of the University of Michigan Library, [w:] Suave Mechanicals. Essays on the History of Bookbinding, red. Julia Miller, vol. 2, Ann Arbor 2015, s. 199-297;
- Houston Keith, Książka. Najpotężniejszy przedmiot naszych czasów zbadany od deski do deski, Kraków 2017, s. 312-327.
- Petersen Theodore C., Coptic Bookbindings in the Pierpont Morgan Library, ed. Francisco H. Trujillo, New York 2021
Autor: A.W., E.P.
