Plecionka
Spis treści
Plecionka
(ang. knotwork pattern/ornament, ropework stamp, interlacing; fr. tresse; niem. Knotenwerk)
Ornament utworzony z przeplatających się ukośnie linii, wstęg, taśm, listew bądź innych elementów (roślinnych, zwierzęcych). Znana już w sztuce prehistorycznej, szczególnie popularna w ornamentyce orientalnej. Jeden z najczęstszych ornamentów w zdobnictwie opraw średniowiecza i renesansu. Linearna forma p. znajduje się w dekoracji oprawy ewangeliarza św. Cuthberta z kon. VII w. – najstarszej zdobionej oprawy w kręgu zachodnim. Pojawiała się na liturgicznych ksiąg oprawach kręgu karolińskiego (IX w.). Była popularną formą dekoracji wykonywanej tłokami na skórzanych oprawach bizantyńskich. Na oprawach romańskich od 1 poł. XII do pocz. XIII w., była jednym z najchętniej stosowanych ornamentów: zapełniano nim głównie pola zwierciadeł okładzin, często o złożonej formie rombu, okręgu (np. oprawa francuska z 1 poł. XII w., BJ Kraków) lub okręgów, a nawet krzyża. Poza tym wkomponowywana w obramienia zwierciadeł. Ukazywano ją w dwójnasób: za pomocą małych tłoków z segmentami dekoracji (pręcikami), tworzącymi kompozycję poprzez wielokrotne wyciśnięcia obok siebie; b) tłokami ukazującymi pojedyncze, krótkie odcinki p. W dojrzałym i późnym średniowieczu rozpowszechniona na islamskich oprawach, w tym zwłaszcza na mauretańskich mudéjar oprawach. Pod ich wpływem doszło do rozkwitu p. na włoskich, renesansowych oprawach 2 poł. XV w. Tłokami ukazującymi odcinki p., zamknięte, romboidalne sploty (nodo) lub pojedyncze pręciki (wł. barrette) tworzono rozbudowane kompozycje, zapełniające większą część okładzin (np. florenckie opr.), ramy ornamentalne zwierciadła lub mniejsze, geometryczne (okrągłe, cztero- i wieloboczne) pola (np. centro rotondo). Bogatsze struktury ornamentalne występują często obok sznurowego ornamentu, którym wydzielano strefy dekoracji okładzin. Pod koniec XV w. dekoracje p. przeniknęły do Węgier (korwinowskie oprawy) i do Krakowa, w którym już w latach 70-80 XV w. powstawały znakomite naśladownictwa dzieł włoskich oraz syntezy form italianizujących i gotyckich (zwłaszcza dzieła Walentego z Pilzna). W 3-4 ćw. XV w. zaadaptowano p. również na oprawach gotyckich kręgu niemieckiego. Tamtejsza p. przeważnie ma formę zgeometryzowanych pręcików/lasek (niem. Stäbchen), którymi tworzono ramy ornamentalne. W 1 ćw. XVI w. p. zaczęła ustępować na oprawach włoskich nowym ornamentom, zwłaszcza arabesce i mauresce. Trend ten objął również introligatorstwo polskie i innych krajów zaalpejskich (niemniej p. pojawiała się na oprawach polskich przynajmniej do ok. poł. XVI w.). W zdobnictwie 2 ćw. XVI w. formy p. dzielące odcinki wstęg, nierzadko malowanych, były ukazywane na oprawach francuskich z warsztatów w Fontainebleau. Jednocześnie wywarły wpływ na bujny rozwój wstęgowego i maureskowo-wstęgowego ornamentu na manierystycznych oprawach francuskich, a później też w innych krajach europejskich. Dekoracje z p. przywołuje się do dziś na oprawach historyzujących, szczególnie na hiszpańskich pastiszach dzieł mudéjar.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Centro rotondo
Islamskie oprawy
Korwinowskie oprawy
Liturgicznych ksiąg oprawy
Maureskowo-wstęgowy ornament
Mudéjar oprawy
Nodo
Pręcik
Sznurowy ornament
Wstęgowy ornament
Grafika
Plecionka na najstarszej zdobionej oprawie kręgu zachodniego: ewangeliarz św. Cuthberta, wyspy brytyjskie, kon. VII w., fot.: domena publiczna
Plecionka na oprawie romańskiej, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925
Plecionka w centrum dekoracji oprawy romańskiej, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925
Plecionka, na tłokach bizantyńskich, rys. wg: Federici, Houlis 1988
Oprawa armeńska prawdop. z lat 30. XV w., z dekoracją plecionkową, repr. wg: M. Jaschke, R. Stähle, Armenische Einbände, “Einband Forschung”, H. 33, 2013, il. na s. 51.
Plecionka w dekoracji oprawy neapolitańskiej w typie mudéjar, kon. XV w., fot. wg Macchi F. i L. 2007
Plecionka w dekoracji oprawy tzw. Mistrza Korwina, Buda, Węgry, po 1490 r., fot. wg: Mazal 1990
Plecionka w dekoracji oprawy włoskiej, kon. XV w., WBP - Ksiąznica Kopernikańska, Toruń, fot. A. Wagner
Plecionki w dekoracji oprawy florenckiej z ok. 1471 r., Ossolineum, Wrocław, fot. wg: Sidorowicz-Mulak 2021
Dwa rodzaje plecionki w obramieniach zwierciadła oprawy włoskiej z kon. XV w., BWSD Włocławek, fot. A. Wagner
Plecionka w dekoracji oprawy późnogotyckiej, płd. Niemcy, 4 ćw. XV w., fot. wg: Mazal 1990
Plecionka na włoskiej oprawie renesansowej, kon. XV-pocz. XVI w.
Plecionka na włoskiej oprawie renesansowej, kon. XV - pocz. XVI w.
Późny przykład plecionki na oprawie polskiej, 1534, repr. wg: Dobrzyńska-Rybicka 1916
Formy plecionkowe w wewnętrznej strefie obramienia zwierciadła manierystycznej oprawy francuskiej, poł. XVI w., fot. wg: Laffitte, Le Bars 1999
Plecionka we współczesnym pastiszu hiszpańskich opraw gótico-mudéjar, J. L. Garcia Rubio, 1994, fot. wg Fernández 1994
Przypisy
- Komornicki 1925, tabl. XXVI/il.46-49, 51-53;
- Lewicka-Kamińska 1956, tabl. 5;
- De Marinis, Fürstenberg 1966, s. 40, 132, 142 i in.;
- EWOK 1971, szp. 1741;
- Ziesche, Becker 1977, s. 33-34;
- Schwenke, Schunke 1979, tabl. 113-114, 301;
- Federici, Houlis 1988, s. 53-54;
- Mazal 1990, il. 68, 75, 81 i in.;
- Nixon, Foot 1992, s. 1-3;
- Fernández 1994, nr kat. 1, 155;
- Laffite, Le Bars 1999, nr kat. 29-32, 64-69, 73-74 i in.;
- Macchi F. i L. 2007, tabl. 27-32, 39-41, 46 i in.;
- Storm van Leeuwen 2011, tabl. 9, 11-14, 20;
- Carpallo Bautista, Burgos Bordonau 2012, s. 1-30.
Autor: A.W.
