Koronkowe oprawy

(także: dentelle oprawy)

(ang. dentelle bindings, fr. à la dentelle reliures, niem. Dentelle-Einbände)

Oprawy z 2 poł. XVII i XVIII w. o dekoracji okładzin składającej się wyłącznie lub zdominowanej przez bordiurę w formie koronki.

Geneza tej formy ornamentu w zdobnictwie introligatorskim wiąże się z wachlarzowymi oprawami oraz filigranową dekoracją opraw (pointillé, znacz. 2), na których profuzję zdobień zwierciadła otaczano delikatnymi ornamentami, inspirowanymi wyrobami koronczarskimi. Na bazie tych wzorców pod kon. XVII w. we Francji popularność zyskały oprawy o powściągliwszej dekoracji zwierciadeł lub z pustymi zwierciadłami, które otaczano stosunkowo szerokimi, złoconymi „koronkami” o filigranowej formie. Składały się na nie zazwyczaj silnie stylizowane motywy floralne poddane alternacji. Taką kompozycję zamykały od zewnątrz – wzdłuż krawędzi okładzin – linearne ramki wzbogacane drobniejszymi i prostszymi ornamentami. W l. 20. XVIII w. w Anglii rozwinął się styl Harleian opraw, na których koronce ciągnącej się wzdłuż krawędzi okładzin odpowiadał rodzaj centralnego medalionu o romboidalnym kształcie, wypełnionego zazwyczaj podobną – filigranową ornamentyką.

Na l. 20-30. XVIII w. przypada we Francji rozwinięcie się nowatorskiej formuły dekoracji koronkowej, wpisującej się w tendencje zdobnictwa artystycznego ery Ludwika XV. Koronce nadawano bujną, ale wciąż delikatną i ażurową, formę z naprzemiennie falującymi – wyższymi i niższymi „zębami” koncentrycznie wnikającymi w pole zwierciadła (w j. franc. słowo dentelle – „koronka” wywodzi się od dent – „ząb”). To ostatnie pozostawało puste (co uwydatniało bogactwo koronki) lub było ozdobione superekslibrisem. Wzdłuż krawędzi okładzin kompozycje zamykały złocone linie i drobne ornamenty, np. zęby szczura. Do najwybitniejszych twórców opraw w tym stylu zalicza się Antoine-Michel Padeloupa (†1758) – twórcę m.in. dzieł z wykwintnymi koronkami floralnymi z obfitością puncowanych perełkowań w typie fond pointillé. W miarę rozwoju stylu k. przybierała rozmaite formy, ponadto wkomponowywano w nią elementy figuralne (często stanowiące aluzję do herbu z superekslibrisu lub treści książki).

W 2-3 ćw. XVIII w. moda na k. o. rozprzestrzeniła się w innych krajach Europy, w których dochodziło do wykształcenia się regionalnych odmian stylu (np. oprawy włoskie z k. o silnym pierwiastku floralnym; oprawy niemieckie i austriackie o bardziej płynnym, niż w dziełach francuskich, konturze wewnętrznym k.). Dotarł on również do Rzeczypospolitej, owocując m.in. pięknymi oprawami warszawskimi z monogramem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego wkomponowywanym w naroża k. Od ok. poł. XVIII w. we Francji popularność zyskiwały plakietowe oprawy imitujące k. o uproszczonej formie. Mimo przemian stylowych 4 ćw. XVIII w., aż do lat 80. XVIII w. tworzono m.in. w paryskiej pracowni Nicolasa-Denisa Derome (le jeune) oprawy o wykwintnych formach k., która jednak coraz częściej współistniała z klasycyzującą dekoracją grzbietu. W innych krajach predylekcja do tego stylu dekoracji utrzymała się do końca XVIII w., w obręb koronek wprowadzano jednak elementy klasycystyczne (np. motyw antykizującej wazy).

Do odrodzenia się k. o. doszło w XIX w., wraz z historyzującymi i wydawniczymi oprawami. Wysublimowane formy k. o. stanowią inspirację także dla niektórych introligatorów XX-XXI w.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Alternacja
Bordiura
Filigranowa dekoracja
Harleian styl
Historyzujące oprawy Koronka
Parlante oprawy
Pointillé
Wachlarzowe oprawy
Wydawnicze oprawy
Zęby szczura

Grafika

Oprawa koronkowa z superekslibrisem z herbem Topór, prawdopodobnie Francja, ok. poł. XVIII w., rys. wg Dominika Witke-Jeżewskiego, Władysława Sztolcmana fot.: www.cyfrowe.mnw.art.pl
Oprawa koronkowa z superekslibrisem Marii Leszczyńskiej i godłami herbowymi wkomponowanymi w koronkę otaczającą zwierciadło, Francja, 1761, Bm, Nancy, fot. wg: Jurkowlaniec 2005
Oprawa koronkowa z superekslibrisami króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, po 1764 r., BCzart, Kraków, fot. wg: Olszewicz 1931