Narzędzia introligatorskie
Do podstawowego wyposażenia warsztatu introligatorskiego należały szywnica oraz prasy introligatorskie. Introligatorzy posługiwali się wieloma narzędziami, niektóre z nich mają uniwersalny charakter, inne zostały skonstruowane specjalnie dla introligatorów.
Spis treści
Narzędzia uniwersalne
Do narzędzi uniwersalnych można zaliczyć:
- Nożyczki służące do krojenia różnego rodzaju materiałów: papieru, płótna, tasiemek itp. Specjalistyczne nożyczki introligatorskie są długie i wąskie co pozwala zmaksymalizować długość jednego cięcia.
- Pędzle których podstawowym zastosowaniem jest nakładanie kleju. Do kleju stosowanego na zimno (klajster, kleje dekstrynowe, dyspersyjne) używano pędzli płaskich różnych wielkości, do kleju na gorąco (kostny) - pędzli okrągłych, dłużej utrzymujących temperaturę. Pędzle służą także do barwienia i malowania (np. krawędzi), nakładania białka podczas złocenia. Pędzle z twardej szczeciny lub słomy ryżowej służą do nakrapiania farb (przy marmoryzowaniu, nakrapianiu krawędzi). Płaskie, bardzo cienkie i delikatne pędzle mogą służyć do nakładania płatków złota. Do nowych wynalazków należy pędzel wodny, który w trzonku ma zbiorniczek z wodą, przesączającą się do włosia: służy do "rysowania" wodnej kreski na bibułce japońskiej, ułatwiającej oderwanie paska żądanej szerokości.
- Igły służące do zszywania ręcznego książek. Powinny być dość długie, ich grubość jest uzależniona od grubości nici używanej do szycia. Igły służące do dziergania kapitałek mogą być krótsze i cieńsze.
- Młotki, służące do zbijania i wyokrąglania grzbietów. Do oporkowania oraz do przybijania okuć używano mniejszych młotków.
- Piły, służące do nacinania rowków w grzbietach bloków. Nacięte rowki służą dą ukrycia sznurka, do którego przyszywane są składki, bądź też do umieszczenia sznurka w oprawie klejone, bezszyciowej.
- Pilniki służące do szlifowania okładek tekturowych lub drewnianych.
- Szpikulce (szpilorki) służące do przekłuwania dziurek (np. podczas zszywania).
- Liniały żelazne przy których przycinano materiały.
- Kątowniki służące do wyznaczania kąta prostego. Duże kątowniki mogą służyć do krojenia podobnie jak liniały.
- Cyrkle, zwłaszcza cyrkle kolcowe, których rozstaw można utrwalić przykręcana śrubką; służą do odmierzania odległości i oznakowywania.
- Kociołek do gotowania kleju, metalowy garnek z podwójnym dnem i ściankami; pomiędzy obie części wlewano wodę, co zapobiegało przegrzaniu i przypaleniu kleju. Wewnętrzny pojemnik był często przedzielony na dwie części, dla jednoczesnego umieszczenia kleju gęstszego i rzadszego.
- Poduszka do złota, osadzona na drewnianej ramce, wypchana i obciągnięta skórą zamszową, stanowi podkład do krojenia płatków złota na kawałki odpowiedniej wielkości.
Oprócz nich na wyposażenie warsztatów składało się wiele pomocy, takich jak deski, pomiędzy które wkładano książki podczas prasowania, tektury, bibuły i blachy, którymi pomagano sobie podczas prasowania i suszenia wyrobów, papier ścierny i odłamki szkła, służące do szlifowania (szkło także do ścieniania pergaminu), osełki do noży, ciężarki do przyciskania, gąbki do zwilżania materiałów i wiele innych.
Narzędzia specjalistyczne
W rzemiośle introligatorskich powstał też cały szereg narzędzi specjalistycznych, stworzonych specjalnie dla konkretnych prac. Należały do nich:
- Agat służący do polerowania złoconych brzegów
- Gładzik do polerowania skóry
- Kostka introligatorska służąca do przyciskania i przycierania
- Noże introligatorskie - obok używanych do wielu prac zwykłych noży introligatorzy wykształcili całą gamę noży specjalistycznych przeznaczonych do podcinania skóry, krojenia złota, obcinania krawędzi kart, wycinania passe-partout itd.
- Szczypce do zwięzów
- Wierszownik introligatorski służący do układania czcionek i wytłaczania napisów
- Tłoki introligatorskie służące do wyciskania dekoracji i napisów na oprawie.
Narzędzia do złocenia
Tłoki
Nazwa ogólna metalowych narzędzi służących do wytłaczania dekoracji na okładkach. Wycisków dokonywano na gorąco, ręcznie lub przy użyciu prasy. Tłoki przeznaczone do tłoczenia ręcznego miały przedłużenie, które wkładano w drewniany trzonek. Tłoki służące do tłoczenia maszynowego były płaskie. Pierwotnie tłoki wykonywano z żelaza, co zachowało się o obcych nazwach (fr. fer, wł. ferro), ale że tłoki żelazne nie dawały dobrego efektu w tłoczeniu z użyciem złota, zaczęto sporządzać je z brązu a później z mosiądzu.
Tłoczek
Tłoczki, zwane też małymi tłokami to stemple z wzorem wygrawerowanym na płaskiej główce.
Fileta
(Liniak, ang. pallet, wł. paletta) tłok o podłużnym wzorze. Jej przeznaczeniem było wytłaczania ornamentalnych wzorów na grzbiecie, w szczególności do podkreślania garbików zwięzów, jednak introligatorzy stosowali filety także do wytłaczania ramek na okładkach, odciskając je wielokrotnie. Fileta ma łukowaty kształt, który zapobiega ześlizgnięciu się narzędzia z wypukłego grzbietu książki.
Radełko
(Rolka, ang. niem Rolle) tłok cylindryczny obracający się na osi osadzonej na widełkach. Ornament wygrawerowany na obwodzie cylindra pozwala tłoczyć wzór dowolnej długości.
Łuki
9niem. Bogen) Tłoki liniowe o kształcie łuku występujące w kompletach o narastającej długości oraz średnicy. Łuki służą do wytłaczania kompozycji o dowolnych kształtach; rysunek dzielony jest na odcinki krzywych, do których dopasowuje się odpowiedni łuk.
Strychulec
(Strychówka, wypalaczka, liniownik, fizerajza) - tłok podłużny służący do wyciskania linii. W odróżnieniu od filety pole robocze jest ustawione ukośnie, bowiem tłoczenie przy użyciu strychulca następuje przez jego przesuwanie. Strychulec może być pojedynczy lub mieć kilka linii, a także bywa zaopatrzony w wystającą linię boczną, która służy za prowadnicę przy wytłaczaniu ramki na skraju okładki.
Czcionki
Tłoki służące do wytłaczania napisów. Pierwotnie stosowano pojedyncze tłoki liternicze, napis powstawał z kolejnego odciśnięcia poszczególnych liter. Ten typ tłoków literniczych bywa jeszcze używany w introligatorstwie angielskim. Później zaczęto stosować czcionki w typie drukarskim, odlane z mosiądzu lub ołowiane powlekane galwanicznie mosiądzem lub niklem. Napis zestawiony w całą linię wytłaczano przy pomocy wierszownika introligatorskiego. Czcionki do tłoczenia ręcznego mają wysokość ok. 25 mm. Wraz z zastosowaniem pras do tłoczenia zaczęto produkować czcionki niskie, o wysokości 6,7 mm.
Plakieta
Tłok płaski, metalowy lub drewniany, służący do wytłaczania dekoracji przy pomocy prasy. Plakiety znane były w VII w., w wieku XIII przypomnieli je znów Holendrzy, po czym od XIV w. były stosowane w introligatorstwie w wielu krajach europejskich. Plakiety wytłaczano na zwilżonej skórze okładki na ślepo, lub też przy użyciu złota, zwykle na gorąco.
Matryce
(Klisze introligatorskie) Mechanizacja introligatorstwa w XIX w. spotęgowanie używanie płaskich tłoków, które wykonywały specjalistyczne wytwórnie. Obok dużych plakiet obejmujących nawet całą powierzchnię okładki wytwarzano szeroką paletę wzorów, które introligatorzy samodzielnie zestawiali w rozmaite kompozycje. Matryce grawerowano w mosiądzu, wraz z rozwojem chemigrafii na początku XX w. do introligatorstwa wprowadzono trawione w cynku klisze introligatorskie.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Urządzenia introligatorskie
Prasy introligatorskie
Noże introligatorskie
Szywnica
Prasa do złocenia
Grafika
Młotki
Szpikulce
Cyrkiel introligatorski
Cyrkiel introligatorski
Przypisy
Autor: E.P.
